Srđa Pavlović: Kako prepoznati fašizam

Povezani članci

• Après Ani Cigankovoj
• Vesna Rajnović: Milanović ima ambiciju obnoviti politiku Franje Tuđmana prema BIH koja je tijekom rata realizirala udruženim zločinačkim pothvatom u punom kapacitetu svoje destruktivnosti
• Gdje Marija gazi, Ruža i Karolina više ne rastu
• TREBINJSKE KATARZE REFORMATORA I ČETNIKA
• Izložba fotografija ZOOMIRAJMO RAVNOPRAVNOST
• Selektivno čitanje (o nekulturi dijaloga)

Utopija Nove evropske desnice o sociopolitičkom novom poretku se, u praksi, bazira na narativu o očuvanju ,,razlika“ u ime ,,etno-pluralizma“. Njeno ostvarenje bi zahtijevalo krvavu vojnu kampanju eliminacije demoniziranog ,,drugog“, odnosno ponavljanje onoga što se tokom ratova 1990-ih zvalo etničko čišćenje. Ovom cilju teže svi izrazi identitetske politike Nove evropske desnice, i tako otkrivaju svoje fašističke korijene i pokazuju svoje fašističke ciljeve.

Crnogorski javni prostor je već više decenija kontaminiran raznoraznim prljavštinama, političkim poziranjem, radikalizmom, površnostima, mitologijama, i etiketiranjem. Nazvati nekoga fašistom je jedna od omiljenih uvreda.

Korisno je podsjetiti na neke od karakteristika ovog ideološkog koncepta. Oslanjajući se na analize koje je ponudio Rodžer Grifin, sumiraću osobine tradicionalnog fašizma, i neke od njegovih savremenih inkarnacija.

IDEOLOŠKA MATRICA 

Pod pojmom „Fašizam“, sa velikim početnim slovom, podrazumijevam politički sistem i ideologiju u Italiji za vrijeme Musolinijeve vladavine. Napisan malim početnim slovom, fašizam postaje generični pojam kojim se označavaju elementi mnogih autokratskih i totalitarnih režima širom svijeta.

Polazna tačka je shvatanje fašizma kao revolucionarne forme ultranacionalizma, odnosno, organskog, antiliberalnog, ,,plemenskog“ nacionalizma. U periodu između dva svjetska rata, u Italiji su postojali idealni uslovi za pojavu Fašizma kao revolucionarnog ultranacionalističkog pokreta. Ovaj Musolinijev ideološki koncept i model uređenja države su postali matrica na koju su se oslanjali drugi, sve do dolaska nacista na vlast u Njemačkoj.

Važni elementi ove međuratne ideološke matrice su bili borba protiv nacionalnih mana i nedostataka, i protiv nacionalnog nejedinstva i dekadencije; uniformisani militarizam; vjerovanje u jednu partiju i jednog harizmatičnog vođu; fokusiranje na nacionalnu homogenost koja je zahtijevala ukidanje političkog i kulturnog pluralizma; proganjanje ideologija i vjerovanja koja su viđena kao strana u odnosu na homogeno nacionalno biće. Kičmu ove ideološke matrice je činila želja da se ostvari nejasna ideja palingenezije: nacionalne rekreacije ozdravljene nacije.

ZAJEDNIČKA KARAKTERISTIKA FAŠISTIČKIH POKRETA

Ne bi valjalo zaboraviti još jednu zajedničku karakteristiku svih fašističkih pokreta u vremenu između dva svjetska rata: neuspjeh da zadrže vlast u državi, s izuzetkom Italije i Njemačke. Čak i kada je bio na vlasti u ovim državama, kao revolucionarni pokret koji je težio da permanentno promijeni naciju, fašizam je doživio krah.

Musolinijevo kreiranje prve fašističke države 1925. je poslužilo kao model Naci-partiji u Njemačkoj da osvoji vlast 1933. godine, u jeku veoma duboke nacionalne krize. Nakon što je nasilno prigrabio monopol na državnu i kulturnu moć, nacizam je do 1945. godine koristio sve prednosti i dostignuća njemačke modernosti, industrije, birokratske efikasnosti i militarizacije kako bi kompletirao destruktivnu fazu svoje ,,nacionalne revolucije“.

Kao revolucionarna forma ultranacionalizma, fašizam između dva svjetska rata je odbacivao cijeli kompleks liberalnih demokratskih vrijednosti, kao i sve njegove konstitutivne elemente: individualizam, pluralizam, humanizam, i racionalizam. Preduslovi za ostvarivanje fašističke vizije novog poretka i ponovnog rođenja nacije su bili postojanje snažno izraženog osjećaja patriotizma (populizma?) i agresivnog nacionalizma spremnog na sukob.

Da bi se fašizam radikalizovao u formu revolucionarnog pokreta neophodno je bilo postojanje liberalne države koja prolazi kroz ozbiljnu strukturnu krizu, i u kojoj je naglašena i široka subjektivna egzistencijalna kriza identiteta, smisla, i pripadnosti. Vrlo je važno naglasiti ovaj okvir liberalnog društva u krizi, jer liberalno društvo omogućava postojanje dovoljno velikog ,,političkog prostora“ za djelovanje raznovrsnih političkih izraza, uključujući i one ekstremne.

SAVREMENI AUTORITARIZAM

Totalitarne i autoritarne države, kakve su bile Salazarov Portugal, Vargasov Brazil, Poljska pod vlašću Pilsudskog, Hortijeva Mađarska, ili Staljinova Rusija, nijesu dozvoljavale postojanje političkog prostora u kojem bi se razvio snažni revolucionarni ultranacionalistički pokret.

Jednako je važno da se fašizam posmatra kao fenomen koji nije statičan. Kao i sve političke ideologije kroz istoriju, i fašizam je podložan procesu tzv. ideološke morfologije. U tom procesu, srž fašizma, odnosno suština palingenetskog ultranacionalizma ostaje nepromjenjiva i statična, dok se spoljašnje karakteristike ideologije radikalno mijenjaju tokom vremena. Iz ovog razloga se mnoge savremene manifestacije autoritarne i totalitarne vlasti često opisuju kao fašističke, pa se nameće pitanje do koje mjere je fašizam koristan koncept za bolje razumijevanje savremenih autoritarnih i totalitarnih tendencija.

Odgovor zavisi od toga kako definišemo i u kojem kontekstu koristimo fašizam.

Ako je cilj da formulišemo i naglasimo strah od trenutnog stanja nacionalnih/identitetskih politika, od rasta nacionalizma i rasizma, te strah od posljedica sve dublje krize liberalne demokratije, korištenje koncepta fašizma će zasigurno da proizvede visoko emotivnu reakciju. Takva reakcija je neizbježan proizvod duboke traume iz vremena rata protiv Sila osovine.

Ipak, ne treba smetnuti s uma da se fašizam isuviše rabi kao termin u polemikama, kao alatka za uvredu, ili kao način diskvalifikacije bilo koje forme autoritarijanizma, ili manifestacije rasizma.

Ako se, s druge strane, radi o kontekstu ozbiljne i otvorene debate o identifikovanju i odmjeravanju prijetnji po demokratiju koja nastoji da bolje razumije dešavanja, onda je fašizam koristan jedino kao termin za obilježavanje specifične i diskretne kategorije neliberalne desnice.

NELIBERALNA DESNICA

Danas smo svjedoci dominacije površnosti u promišljanju političkih trendova i neodgovornosti kada je u pitanju istinsko značenje termina kojima opisujemo ove političke trendove. Svjedoci smo potiranja semantičke razlike između termina ,,desnica“, ,,radikalna/ekstremna desnica“, ,,rasizam“, „tvrdi konzervativizam“, ,,populizam“, ,,vjerski fundamentalizam“, i ,,radikalni desničarski populizam“. Pogrešna upotreba koncepta fašizma je još više naglašena u novinarstvu i tzv. blogosferi, pa neliberalni politički lideri kao što su Erdogan, Putin, Tramp, Orban, Bolsonaro, ili Kim Džong Un su rutinski kategorisani kao fašisti.

Doduše, u slučaju Donalda Trampa, ova karakterizacija ima nešto bolju osnovu, jer trenutni razvoj događaja u SAD nagovještava obrise dva fundamentalna stuba fašizma. Prvi je postojanje širokog političkog prostora u okviru američkog modela liberalne demokratije, koji dopušta i omogućava djelovanje radikalnih političkih opcija. Drugi je činjenica da Trampove pristalice i znatan dio onih 70 i kusur miliona koji su glasali za njega na nedavnim predsjedničkim izborima, čine relativno homogeno tijelo koje sebe definiše u okvirima koji su prepoznati kao fašistički.

Drugim riječima: bez obzira na mijenjanje perifernih karakteristika, srž onoga što se sada naziva ,,trampizam“ ima mnogo sličnosti sa palingenetskim revolucionalnim ultranacionalizmom tradicionalnog fašizma.

NOVA DESNICA 

Kao idealni tip, koncept fašizma je upotrebljiv u okvirima političkih nauka na univerzitetima onda kada se njime označavaju istinski revolucionarni ultranacionalistički projekti vođeni vjerom u palingenetske mitove o regeneracije nacije.

Da bi se dostigao ovaj cilj mora se zamijeniti svaka forma liberalne demokratije bazirane na invidualizmu, pluralizmu, multikulturalizmu i globalizaciji nekim novim poretkom koji nameće homogeni nacionalni identitet u okvirima regenerisane/iznova rođene nacionalne zajednice i integrisane nacionalne kulture.

Utopija Nove evropske desnice o sociopolitičkom novom poretku se, u praksi, bazira na narativu o očuvanju ,,razlika“ u ime ,,etno-pluralizma“. Njeno ostvarenje bi zahtijevalo krvavu vojnu kampanju eliminacije demoniziranog ,,drugog“, odnosno ponavljanje onoga što se tokom ratova 1990-ih zvalo etničko čišćenje. Ovom cilju teže svi izrazi identitetske politike Nove evropske desnice, i tako otkrivaju svoje fašističke korijene i pokazuju svoje fašističke ciljeve.

Ipak, ove savremene manifestacije fašizma su manje opasne za opstanak liberalnih demokratija, nego što su to političke organizacije koje propagiraju demokratski desničarski populizam. One praktikuju politiku koja kultiviše nostalgiju za etnički, kulturno i vjerski homogenom i tradicionalnom nacionalnom državom, zaštićenom od migracija, globalizacije, članstva u EU, ili od nesigurnosti koje sobom nosi ,,savremeni svijet“.

Političari koji žele ovakvu državu imaju svoj prst na pulsu ,,običnog naroda“ pa su sposobni da ga brzo oslobode ropstva ,,stranim“ vrijednostima, političkoj korektnosti i inostranom pritisku, kako bi država ,,opet“ postala velika. Ova forma populizma je sasvim kompatibilna s demokratskim procesima, jer ne teži da ih sasvim potre, već da ih ,,renacionalizuje“.

Kada ovaj demokratski populizam poprimi rasističke, ksenofobne, i fanatične izraze koji proizvode političko nasilje protiv ,,sistema“, ,,stranaca“, ili ,,narodnih neprijatelja“, onda je to radikalni desničarski populizam. Ovakva forma političkog djelovanja predstavlja egzistencijalnu opasnost za opstanak liberalne demokratije, koja je neuporedivo veća nego što je opasnost od fašizma bilo da se radi o njegovoj klasičnoj međuratnoj verziji, poslijeratnim neonacistima, ili o formama kroz koje se izražava Nova desnica.

Pobjeda