Ima li Srbija viziju kapitalizma kojoj teži?

Izdvajamo

• Jedno od osnovnih pitanja na početku ekonomske tranzicije jeste pitanje: kojoj viziji sistema, odnosno, viziji kapitalizma težimo. Posledično, tempo tranzicije će zavisti od odgovora na ovo pitanje. I posle više od 25 godina od početka tranzicije, Srbija nema jasan odgovor na ovo pitanje.

Povezani članci

• Tomislav Jakić: MI I ONI
• Kafana Majo
• Solilokvij kajanja i tuge
• Priča o tri narandže
• Tomislav Jakić: JADNA EVROPA
• Stigli prvi rezultati rada vlasti: Pucano na kuću Nurije Murselovića, ubijeno više vlasničkih pasa

Foto: Beton

Složićemo se da je nerazvijenost Srbije stanje uma njenih građana, a time i njene vlasti.

Jedno od osnovnih pitanja na početku ekonomske tranzicije jeste pitanje: kojoj viziji sistema, odnosno, viziji kapitalizma težimo. Posledično, tempo tranzicije će zavisti od odgovora na ovo pitanje. I nakon više od 25 godina od početka tranzicije, Srbija nema dovoljno jasan odgovor na ovo pitanje.

O viziji kapitalizma kojoj teži privreda u tranziciji najbolje govore odnos države prema procesu privatizacije, tačnije njenom modelu i širini, dubina i karakter institucionalnih reformi kao i odnos prema liberalizaciji trgovine i tokovima kapitala. Posmatrajući navedene aspekte i krajnje perverzan odnos države prema njima u poslednjih 25 godina političko-ekonomske tranzicije teško je zaključiti kojoj viziji sistema teži Srbija. Kapitalizam kao sistem ima više modaliteta. Neke od željenih vizija kapitalizma mogu biti liberalni kapitalizam, narodni kapitalizam ili državni kapitalizam. Ukoliko modalitete kapitalizma posmatramo kao spektar mogućnosti postavljenih na nekoj zamišljenoj liniji onda se na krajnjim tačkama tako zamišljenog spektra mogućnosti nalaze tržišni kapitalizam sa jedne i država blagostanja sa druge strane. Suština tržišnog kapitalizma prema Adamu Smithu je da aktivnosti pojedinca, motivisane ličnim koristima i vođene „nevidljivom rukom“ tržišta, dovedu do ostvarenja javnog interesa. Tipičan predstavnik tržišnog kapitalizma je američki model „cowboy kapitalizma“, odnosno, „tržišnog fundamentalizma“, kako ga je svojevremeno formulisao George Soros. Ovaj model predstavlja najdinamičniji model kapitalizma, produktivan i pomalo histeričn, koji prate brojni stresovi. Na drugom kraju se nalazi model ekonomije blagostanja, odnosno države blagostanja zapadnoevropskog tipa u kome je vlasnik znatnog dela ekonomskih resursa, država.

Istaknuti profesor Beogradskog Univerziteta i dugogodišnji pratilac tranzicije u Srbiji, Dragan Đuričin, je u jednom izlaganju napomenuo da ukoliko prihvatimo da liberalno tržište dovodi do bržeg ekonomskog razvoja, ostaje pitanje: koliki je optimalan nivo zavisnosti između superiornih performansi, sa jedne strane, i socijalne prihvatljivosti i stresa, sa druge strane. Tragajući za odgovorom na ovo pitanje, različite zemlje su razvile različite modalitete kapitalizma.

Početak tranzicije u Srbiji se poklapa sa raspadom bivše Jugoslavije. Uvođenje višepartijskog sistema i otpočinjanje procesa regulisane privatizacije su glavni argumenti za ovakav stav dela stručne javnosti. Ratovi u okruženju praćeni izolacijom i uvođenjem ekonomskih sankcija za rezultat su imali usporavanje privatizacije, institucionalnih i makroekonomskih reformi, ali i ulazak Srbije u ekonomsku krizu. Regulisana privatizacija, koja je obuhvatala društvena preduzeća iz realnog sektora, bila je spora, konfuzna i na bazi poklona i podele društvenog kapitala zaposlenima. Paralelno sa njom odvijala se „burazerska“ privatizacija koja je za razliku od regulisane bila neregulisana i veoma brza. U godinama vladavine Slobodana Miloševića, regulisana privatizacija je zaobišla finansijski serktor. U uslovima koji su tada vladali, a koji su bili karakteristični za zatvorenu privredu u otvorenom sistemu, sprovođenje reformi je bilo praktično nemoguće. Tranzicija je postala spora, plitka i konfuzna, bez vizije i jasne strategije.

Politika 90-ih u senci Memoranduma iz 1986. godine opterećena hiperinflacijom, pojedinačnim frustracijama i socijalnim patologijama u uslovima tranzicionog siromaštva i stalnih podela dovela je do stvaranja kritične mase koja je u oktobarskim previranjima svrgla sa vlasti Slobodana Miloševića kao simbola jedne destruktivne politike 90-ih. Petooktobarske promene dovele su do zaokreta u ekonomskoj politici i promene paradigme ekonomskih reformi. Radikalne reforme započete su liberalizacijom spoljne trgovine i tokova kapitala, a nastavljene fiskalnim i strukturnim reformama, ubrzanjem otpočete privatizacije i otpočinjanjem privatizacije u finansijskom sektoru. Tako je regulisana privatizacija iz perioda 90-ih zamenjena modelom prodaje, postajući istovremeno obavezna, oročena i sveobuhvatna. U ovom periodu dolazi do makro-ekonomske stabilizacije primenom tranzicionog modela „jake valute u slaboj privredi“ kako ga je svojevremeno nazvao prof. Đuričin. Prema njemu, ovaj model je bio baziran na hiperliberalnoj koncepcijskoj platformi i korišćenju prihoda od privatizacije za održavanje kursa domaće valute i kao takav, iako je doveo do mikro-ekonomske stabilnosti, nije uspeo da ostvari drugi tranzicioni cilj, reindustrijalizaciju.

Atentatom na premijera Srbije dolazi do ponovnog zaokreta u unutrašnjoj ekonomskoj politici. Na scenu stupaju domaći investitori brokerskog mentaliteta i investicione kratkovidosti. Preko off-shor kompanija investicije se parkiraju u delatnosti niskog povraćaja i malog multiplikativnog efekta, a poslovanje se svodi na klasično monopolsko poslovanje. Država u tom periodu nema apsolutno nikakav uvid u poslovanje i vlasničku strukturu ovih kompanija. Najbolji primer jedne ovakve kompanije je kompanija Hemslade Trading Limited koja je stajala iza imperije Delta Holding.

Analizirajući trendove u tokovima stranih direktnih investicija (SDI) u periodu nakon petooktobarskih promena možemo doći do zaključka da ih Srbija nije pratila. U periodu reformske vlade Zorana Đinđića na globalnom nivou došlo je do pada stranih investicija što je rezultiralo slabim privatizacijama, pri čemu su investicije iz inostranstva više dolazile radi osvajanja domaćeg tržišta, nego radi korišćenja komparativnih prednosti naše privrede. Rast SDI na globalnom nivou zaobišao je Srbiju u periodu slabe koalicione vlade Vojislava Koštunice usled jakih političkih rizika, geopolitičkih potresa i „kreni-stani“ reformi institucija. U senci geopolitičkih turbulencija i kombinovane ekonomske krize, te njome pojačane recesije „duplog dna“, nagli pad u SDI nije pogodovao ni vladi Mirka Cvetkovića, kao ni vladama Dačić-Vučić. Disproporcija u ponašanju nosilaca vlasti u Srbiji i globalnih trendova učinila je reforme površnim, a proces tranzicije produžio u nedogled. Plitka i konfuzna tranzicija dobila je nakon dvadesetpet godina turbulentnog kretanja novi naziv: tranzicionizam.

Pored mnogih aspekata tranzicionizma jedan od ključnih je nemanje jasne vizije kapitalizma kojoj privreda jedne zemlje teži, odnosno, imanje lutajuće vizije tzv. vizije nomenklaturnog kapitalizma. Ovakva vizija kapitalizma predstavlja neželjenu viziju i posledicu „kreni-stani“ tranzicije kao i čestih promena tranzicione politike.

Istraživanja i analize istaknutih ekonomista pokazale su da najveći uticaj na viziju kapitalizma kojoj teži privreda u tranziciji predstavlja nacionalna kultura. Kultura, objašnjena u širem smislu kao skup vrednosti ili način života, sigurno da je presudna u tome da li će jedna zemlja preobratiti svoju privredu iz zaostale u razvojnu. Složićemo se da je nerazvijenost Srbije stanje uma njenih građana, a time i njene vlasti. Perverzno i neiskreno vođenje spoljne i unutrašnje politike Srbije ogleda se u geopolitičkoj neopredeljenosti, tranzicionoj recesiji i siromaštvu, te nemanju jasne tranzicione strategije, odnosno, njenog osnovnog cilja, jasne vizije kapitalizma kojoj teži privreda Srbije.

Mr Željko Pavićević