Tri lika jednog spomenika

Izdvajamo

• Opština Vlasenica je poslije više od 75 godina na zajedničku grobnicu civilnih žrtava Drugog svjetskog rata, ktitorski natakarila ime osobe optužene za zločine protiv čovječnosti - za iste zločine počinjene nad nevinim ljudima čiji posmrtni ostaci počivaju u toj grobnici. Tako je afirmisala ideju da je „bogougodno“ činiti zločine protiv čovječnosti. Poništila je razlike između čovječnosti i nečovještva. Identifikovala se sa dželatima, a ne sa žrtvama. Zatvorila je krug zločina 1941. i 1992-94. godine. Razlika je u nacionalnoj pripadnosti zločinaca i civilnih žrtava rata. Savremeni procesi revizije istorije i njeni zagovornici stavili su sramni žig nad posmrtne ostatke žrtava iz Rašića Gaja. Taj žig mora biti izbrisan.

Povezani članci

• NEVIDLJIVA BOLEST
• Ono čega se nisu htjeli (ili smjeli) sjetiti
• Balkan u 2013: Hrvatska ušla u EU, dogovor Beograda i Prištine, bh. lideri bez dogovora o reformama
• Građanski savez :Nema hrvatskog pitanja, postoji samo pitanje kriminala Dragana Čovića
• Misli li Hrvatska da su Bošnjakinje tražile?
• Konaković: Moguća odgoda nastave u Kantonu Sarajevo

Kao što sam se dugo godina borio za pravo civilnih žrtava rata, uglednih građana srpske nacionalnosti iz 1941. godine da počivaju u miru, moje je ne samo pravo, nego i obaveza da se na isti način odnosim prema stradalnicima bošnjačke nacionalnosti iz rata u Bosni devedesetih godina i da javno zahtijevam da počinioci zločina prema Bošnjacima budu najoštrije kažnjeni. Prvi korak u osudi tih zločina mora biti najoštriji zahtjev da se ime osobe optužene za zločine protiv čovječnosti uklesano nakon više od 75 godina ukloni sa zajedničke grobnice civilnih žrtava Drugog svjetskog rata.

1. Otac iz Rašića Gaja – put stradalnika

Očevog lika se ne sjećam. Godinama i decenijama sam ga pokušavao vratiti u sjećanje. Tiho sam zapitkivao majku Saju, strica Radu, tetku Rosu da mi nešto kažu o ocu. Zapitkivao sam i druge ljude koji su ga poznavali. U nižim razredima gimnazije u Sarajevu sam zapitkivao dva-tri puta svog razrednog starešinu Ljubomira Špirića koji je ocu u bogosloviji poslije Prvog svjetskog rata predavao staroslovenski, a meni u novom vremenu, poslije Drugog, predavao – ruski jezik. Razgledao sam nekoliko fotografija koje su »preživjele« rat zahvaljujući mojoj baki Draginji. Ne znam koliko sam puta u životu otvarao knjigu Spomenica pravoslavnih sveštenika 1941–1945, koje su fašisti u Drugom svjetskom ratu pobili i gledao njegovu sliku, čitao šturu, kratku bilješku od tri-četiri rečenice.

Pokušaću da izložim svoja saznanja do kojih sam došao. Trojica partizana koji poslije rata nisu pravili karijere – Sredoje Đuričić, Rajko Jaćimović i Dušan Đurić – svoj su mi zapis o »braći Jakšićima« dali na uvid. Takođe sam zabilježio i ono što su mi majka Saja i očeva sestra Rosa govorile. Ne tvrdim da je moja »rekonstrukcija« u svakom detalju tačna, ali sam se trudio da ne preuveličavam i ne dodajem.

Prvi i jedini susret s ocem, zapravo njegovim posmrtnim ostacima doživio sam kao devetogodišnji dječak 1946. godine kada su tijela žrtava iz Rašića Gaja prenijeta u Vlasenicu u zajedničku grobnicu. Riječ je o više od trideset ljudi koje su ustaše nakon napada Njemačke na Sovjetski Savez, u noći 22. juna i nekoliko dana poslije mučile, prebijale i poklale. Među njima je bilo pet pravoslavnih sveštenika, a ne samo moj otac, sveštenik. Njemu su kosti na rukama i nogama bile prebijene, a prepoznali su ga po službenom krvavom notesu koji je bio uz tijelo. Razumijem majku koja nije imala snage da taj notes sačuva nego je pohranjen zajedno s očevim tijelom.

Poslije kapitulacije Kraljevine Jugoslavije i proglašenja Nezavisne države Hrvatske 10. travnja (aprila) 1941. godine ustaše uglavnom pristigle iz inostranstva nisu u prvim danima okupacije i uspostavljanja svog režima imale dovoljno ljudi da uspostave punu vlast nad Bosnom. Preko mjesec dana trajalo je bezvlašće. Vlast je uspostavljana postepeno s osloncem na neke uticajne Muslimane – svakako ne sve, ali i na neke Srbe, da se i to ne zaboravi. Posebno se oslanjala na onaj bašibozuk i fukaru željnu pljačke i moći nad onima kojima su se prethodno klanjali i zavidili im. Ljudska zavist ima veliku motivacionu moć, a ljudska zahvalnost je – kaže se – veliki teret koji se teško podnosi. Zar je onda čudo da je ta, novouspostavljena ustaška »vlast« bila spremna na svakojaka ljudska nepočinstva.

Hapšenjima viđenih Srba za koje su okupatori i ustaše pretpostavljali da su mogli uticati na narod da se pobuni prethodio je početkom juna 1941. sastanak koji su organizovali logornik Mušan Mutevelić i njegov zamjenik Suljo Sušić. Učestvovali su Rasim Begović, braća Kadići, Slavko Kurtović, još neki ljudi i predstavnici nove »vlasti« Donjeg Zalukovika, Milića, Dervente, Vlasenice, Nove Kasabe. Na sastanku je napravljen spisak ljudi koje odmah treba pohapsiti i likvidirati. Sastanak je održan u Zaklopači, na Kadića čardaku. Da uvijek ima ljudi kojih se moramo sjećati s najdubljim poštovanjem i pijetetom govori podatak da je Ibiš Ibišević iz Gerova našao načina da taj »zaključak« odmah dojavi trećem očevom bratu Čedi Jakšiću koji se tako spasao jednog od prvih masovnijih, rekao bih preventivnih pokolja u Istočnoj Bosni 1941, prije bilo kakvog organizovanog otpora ili ustanka protiv okupatora i ustaša. Podatak o sastanku u Zaklopači na kojem je napravljen spisak ljudi[1] koje treba hapsiti i likvidirati čini mi se vrlo značajnim. Nisu, dakle, neposredni koljači i mučitelji radili »na svoju ruku«, nasumice hvatali ljude, klali i ubijali, mada je i toga bilo tokom Drugog svjetskog rata. Krvavim orgijama u Rašića Gaju prethodila je politička odluka predstavnika ustaških »vlasti« i »uglednih ljudi« koji su im se pridružili. Neki od tih »uglednika« su nakon kapitulacije Italije, septembra 1943. godine, promjenili »dresove« i »otišli u partizane«. Fama est da se jedan od iskusnijih partizana R.M. »pobrinuo« da oni koje je sa sigurnošću identifikovao kao učesnike sastanka u Zaklopači ne dožive kraj Drugog svjetskog rata. Kako je među partizanima vladala stroga disciplina (borci bi bili streljani za čarape koje bi uzeli u nekoj kući) ova mi se priča ne čini dovoljno uverljivom, pa ne navodim puno ime tog čovjeka, nesumnjivo željnog osvete.

Kako su ljudi hapšeni? Neki su naivno vjerovali da ništa nisu uradili protiv nove »vlasti« i da nemaju razloga za strah, neki na prevaru, a neki su, kao moj otac, bili ucijenjeni. Tako je Karlo Lajtenberger, folksdojčer iz Bijeljine pozvao strica Dragu Jakšića da idu na Han Pijesak gdje je moj otac bio sveštenik u crkvi Sv. Pantelejmona (u narodu Sveti Pantelija). Drago je odgovorio da neće, jer se boji da su ustaše već došle do Vlasenice. Karlo je odgovorio da nisu, a da je on tu da ga zaštiti i ako su došli. Krenuli su prema Han Pijesku i svratili u hotel u Vlasenici koji je držala Jovanka Mićić. Tu su ga ustaše koje su taj dan stigle u Vlasenicu uhapsile. Odmah su uhapsile i Muslimana Mustafu Čišića, sreskog načelnika u Vlasenici, inače rođenog Mostarca. Ustaše su njih dvojicu petkom na pazarni dan izvodile na pijacu i batinale ih, uz aplauze i arlaukanje okupljene svjetine. Pričalo se, ali zvuči nevjerovatno po stotinu batina! Čišić i Drago Jakšić su bili krupni ljudi. Dok su ih batinali, prema iskazima svjedoka, krv je liptala na sve strane. Drago je stiskao zube i nije puštao glasa od sebe. Čišić je ponosito vikao: »Bando udri! U meni su tri srpska srca. Dva možete ubiti, treće nećete!« Čišićeva žena je bila Francuskinja, u rodbinskim vezama sa čuvenim slikarom Rusoom-Carinikom.[2] Molila je Muslimane u komšiluku da opere muževljevo okrvavljeno rublje, ali joj komšije, vjerovatno iz straha, nisu dozvolile. Očajnički je govorila: »Nisam znala da je Turak tako rđav čovjek. Svi koji su se pravili da su prijatelji ne daju mi ni veš da operem«. Bila je izbačena iz kuće u kojoj je s mužem do rata stanovala. Na dva-tri dana pred 22. juni 1941. godine u Vlasenicu su došli ugledni mostarski Muslimani i izbavili Čišića iz ustaških ruku. Automobilom su ga odvezli prema Sarajevu i Mostaru. Stric Drago i otac Ljubo, a i ostali zatvoreni ljudi nisu bili te sreće.

U to vrijeme bezvlašća i uspostavljanja ustaške vlasti otac Ljubo se kretao između parohije na Han Pijesku i Milića gdje su Jakšići imali porodičnu kuću i imanje. Njemu je predratni policijski pisar Mamić pisao da će njegovog starijeg brata Dragu ubiti ako se ne pojavi pred novim »vlastima« u Vlasenici. Bez kolebanja je odlučio da ode u Vlasenicu da ne bi bio posredni krivac za bratovljevu smrt. Zamolio je svog poznanika, dalmatinskog Hrvata i katolika, sarajevskog veletrgovca vinom Janovića, koji je svojim autom išao prema Vlasenici da ga poveze. Janović ga je prijateljski pokušao nagovoriti da ne ide jer će i on i Drago izgubiti glave. Otac je bio uporan da podjeli Draginu sudbinu. Onda ga je Janović odlučno odbio: »Neću ja da jednog dana tvoja djeca proklinju i mene i moju djecu što sam te odveo u smrt«. Tog čovjeka ću uvijek pominjati s izuzetnim poštovanjem. Da, uvijek je bilo i biće ljudi!

Namjerno neću da upotrebim izraz da je otac zajedno s bratom Dragom i drugim ljudima »zvjerski ubijen«. Neću da vrijeđam zvjeri. Neću da se bavim ružnim atributima. Pokušaću da se držim činjenica. Stric Drago i otac Ljubo ostali su u zatvoru. Neposredno poslije napada Njemačke na Sovjetski Savez, stradali su – prethodno mučeni, a potom zaklani u noćima između 22. i 23. juna, do 9. jula 1941. godine u Rašića Gaju nekoliko kilometara jugoistočno od Vlasenice prema Šekovićima. Iste i narednih noći su na istom mjestu mučeni i zaklani Jovo Đ. Mićić, sveštenik Dušan Bobar, Danko Jokić, sveštenik Janko Savić, Risto Ćuković, hotelijer sa Han Pijeska, geometar Žderić i Anđelko Drakulić, jedini komunista među zaklanima. Ustaške orgije mučenja i ubijanja ljudi trajale su nekoliko dana i noći. Ubijeni su i sveštenici Miloš Savić i Drago Maskijević. Ovaj posljednji nije u Rašića Gaju, nego u Derventi kraj Milića. Drugom svešteniku, Dušanu Bobaru su ustaše, prije nego što su ga zaklale, britvama skidali kožu s lica (»brijali popa«), pričao mi je nekoliko decenija kasnije njegov sin Bođo Bobar[3]. Bogdana Burlicu, bilježnika iz Dervente, su već u zatvoru toliko mučili da je čovjek poludio. Razapeli su ga na taljigama pod jarkim junskim suncem. Vikao je: »Jakšići, vidite šta zlikovci rade! Ne dajte se u ruke zlikovcima!«

2. Prvi lik spomenika

Nažalost, dali su se! Tek su 1946. godine dobili koliko-toliko pristojan pogreb i spomen obilježje. Nad grobom svih žrtava u Rašića Gaju podignut je skroman spomenik od kamena i betona. Imena nisu navedena. Na nadgrobnom kamenu ispisane su samo ove riječi: »Првим палим жртвама фашистичког терора у срезу власеничком 1941 године«. Izbjegnuto je pominjanje imena i prezimena žrtava. Nije pomenut zločinački način ubijanja, a nije bilo baš najjasnije ko su izvršioci tog »fašističkog terora«.

 

 

Porodice su učinile što su željele i mogle: dostojno su sahranili svoje drage, nevino stradale članove, viđene ljude vlaseničkog kraja poklane u Rašića Gaju 1941. godine. Učinile su to uz nešto mrgođenja ali uz manje-više prećutnu saglasnost vlasti novouspostavljene autoritarne vladavine komunističke partije. Tim činom je otvoreno i ključno političko pitanje čije su žrtve, kome pripadaju? Nesumnjivo pripadaju porodicama, ali kome još? Naravno i građankama i građanima vlaseničkog kraja koji su s velikom tugom i poštovanjem ispratili prenos posmrtnih ostataka žrtava iz Rašića Gaja.

Vlasti u novoj Jugoslaviji su, naravno, svoju pažnju usmjerile na veličanje herojstva poginulih partizana (Kadinjača, Neretva, Sutjeska, Petrova Gora, na primjer). Slavljeni su i pojedinci, Sava Kovačević, Stevan Filipović i mnogi drugi. Logori, stratišta i grobnice civilnih žrtava Drugog svjetskog rata ostajali su često neobilježeni (kao staro sajmište u Beogradu) nedovoljno obilježeni (kao Jadovno i Paška stijena), ili nakon dosta godina pretvoreni u memorijalne centre (kao Jasenovac). Licitacije s brojevima žrtava – bilo da se broj povećava ili smanjuje – bile su dio političkih igara u cijelom poslijeratnom periodu, a traju i danas. Najdrastičniji primjer u tom pogledu je ustaški logor smrti Jasenovac.

Civilne žrtve rata postale su unekoliko manje važne žrtve, ali su dobile snažnu političku funkciju u prikazivanju nenarodnih kvislinških režima. Dodatni politički problem za »partizanske« vlasti u Vlasenici ali i na mnogim drugim mjestima bio je da su posmrtni ostaci žrtava bili jednonacionalni. Bili su to nekada samo Srbi, nekada Jevreji, nekada Romi, rijeđe Bošnjaci, a nekada svi zajedno.

3. Drugi lik spomenika

I tu bi trebao biti kraj priče o ocu iz Rašića Gaja. A nije! Svjedočansto o tome da su civilne žrtve Drugog svjetskog rata manje važne komunističkim vlastima donijele su nastupajuće godine. U toku velike, inače korisne akcije o izgradnji i asfaltiranju puteva u Bosni i Hercegovini početkom sedamdesetih godina i propagande narodnog zajma za njenu realizaciju, neko se dosjetio da bi novi asfaltni put trebao da »pregazi« zajedničku grobnicu poklanih u Rašića Gaju. Tražena je saglasnost porodica stradalih. Ja saglasnost nisam htio da dam. Pretpostavljam da su i neki drugi ljudi razmišljali na sličan način. Moj stric Rade koji je u Bosni imao višu političku poziciju nije se oglašavao, ali pouzdano znam da me je u toj stvari podržavao. Pitao sam »da li se grob približio putu ili put približavate grobu, hoćete da put izgradite preko groba? Izmjestite trasu puta, a grob ne dirajte.« Odgovarali su »Ako izmještamo trasu puta, moraćemo da srušimo nekoliko nedavno izgrađenih kuća«. Odgovarao sam kratko: »Radite šta hoćete i morate, ali grob ne dirajte. Pustite te nesretne ljude da počivaju u miru!« Htjeli su zapravo iskoristiti priliku da grobnicu sklone. Govorili su da tu grobu nije mjesto jer petkom kada je pazarni dan seljaci uz grob vežu konje, a konji zapišavaju grobnicu. Pitao sam zašto ne zapišavaju i jedno partizansko obilježje blizu opštine. Preko dvije decenije opštinske i komitetske vlasti u Vlasenici nisu vodile računa o prvim žrtvama iz vlaseničkog kraja u Drugom svjetskom ratu. Izgradnja puteva im je bila zgodna prilika da grobnicu premjeste u neki zapećak i na čitav slučaj stave tačku.

Slijedila je više nego jedna decenija natezanja oko izgradnje zajedničkog cjelovitog memorijalnog mjesta žrtvama fašističkog terora i poginulim partizanima. Centralno mjesto bi bila grobnica žrtava, a iznad, u boriku, koji se lagano uzdizao nalazile bi se ploče sa imenima partizana iz vlaseničkog kraja poginulih u narodno-oslobodilačkom ratu. Uz svako ime bile bi ispisane godine rođenja i godine pogibije[4]. Grobnica je, mada su se imena znala, ostala bezimena, mislim zahvaljujući suženoj političkoj svijesti onih koji su odlučivali. U praskozorje novog bratoubilačkog rata istina o tome da su svi zaklani u Rašića Gaju bili Srbi morala je da ostane nevidljiva. Odmah nakon otvaranja tog spomen obilježja, a povodom proslave oslobođenja Vlasenice 10. avgusta 1987. godine obratio sam se, kao jedan od učesnika u tom svečanom činu, Opštinskom odboru SUBNOR-a Vlasenice pismom. Zahvalio sam na izgradnji jednog zaista lijepog spomen-obilježja borcima narodnooslobodilačkog rata i žrtvama ustaškog i okupatorskog terora. Izrazio sam nadu da će to biti park mira, bratstva i ljubavi među ljudima. Ali sam isto tako vrlo jasno primjetio: »Čovjeku mora da zastane dah pred razmjerama tragedije svakog onog naroda koji sahranjuje kosti bez imena i imena bez kostiju.« Pokušao sam da tim ljudima koji nisu bili zli, ali su bili politički zatucani objasnim o čemu se radi:

»Prema pouzdanim svjedočanstvima, očigledno je, dakle, da je riječ o viđenijim ljudima, po ustaškoj ocjeni najopasnijim. Zar njihovi životi i njihove kosti nisu dovoljna žrtva za slobodu, bratstvo i jedinstvo. Zar treba danas žrtvovati i njihova imena? Pitam i sebe i vas: imamo li prava danas prećutati njihova imena, kada su upravo zbog svojih imena postali prve žrtve ustaškog terora? Nemamo li, naprotiv obavezu da nad njihovim polomljenim kostima uklešemo i njihova imena, tim prije što je dobro znano kome su ta imena smetala? Za ime svijeta, nije valjda i nama potreban starac Luka Jokić da nas opomene da će ‘…poklani iz Rašića Gaja…kazivati’…U grobnici poklanih u Rašića Gaju počivaju, nadam se u vječnom miru, posmrtni ostaci mog oca Ljubomira i strica Dragomira Jakšića. Moje je ljudsko pravo da na taj divni spomenik dovedem unučad Ljube Jakšića i da im pokažem njegovo ime. Moja je ljudska dužnost da ih naučim da od slobode, dostojanstva i bratstva među ljudima nema većih ljudskih vrijednosti i da ih pripremim da i oni svoju djecu i unuke tome uče.«

Na moje prijatno iznenađenje bar meni znanih otpora nije bilo. Valjda su i sami shvatili da je parola posttitoističkog režima »I poslije Tita – Tito!« isprazna i neodrživa. Usvojili su i moje usmeno obrazloženje da imena u grobnici treba napisati ćirilicom, jer je to i grobnica pet pravoslavnih sveštenika. Imena su, dosta brzo i efikasno uklesana na ploču u obliku knjige. Nedostaje ime sveštenika iz Dervente, Drage Maskijevića koji istina nije stradao u Rašića Gaju, ali su njegovi posmrtni ostaci tu sahranjeni.

4. Spomenik kao objekt političke zloupotrebe

Ako neko pomisli da je bar tu kraj priče o Rašića Gaju, ljuto se vara – nije! Nije prošla ni jedna decenija a došla je 1991. godina. Bilo je to vrijeme velikih napetosti, širenja mržnje na svim stranama, pola vijeka od ljudskog stradanja u Rašića Gaju. Bez obzira što sam agnostik, smatrao sam svojom sinovljenskom obavezom da se ocu svešteniku, ali i ostalim stradalnicima u znak sjećanja i poštovanja održi parastos u vlaseničkoj crkvi. Jednostavno – svi su, osim jednog, bili vjernici! Početkom juna te godine otišao sam do crkava u Vlasenici i na Han Pijesku i sa njihovim sveštenicima dogovorio parastos za 22. juni. Svoje obaveze za njihov angažman sam odmah izmirio, mada sam imao utisak da bi oni i besplatno služili parastos.

Došao je i taj dan, 22. juni 1991. U vlaseničkoj crkvi me čekalo iznenađenje. Vladika tuzlansko-zvornički Vasilije Kačavenda je bio ljutit što on nije prethodno zamoljen da služi parastos. Nije se ljutio na sebe što se on te značajne godišnjice nije ni sjetio. Došao je, a i pozvao je još neke sveštenike. Sjećam se sijedog sveštenika iz Kozluka[5], ali i monaha iz manastira Papraće. Bio je to parastos koji je dugo trajao.

A onda je vladika Vasilije pokazao da se i vjerski obred – parastos – može pretvoriti u političku manifestaciju i manipulaciju odavanjem pošte žrtvama. Krenuo Vlasenicom u litiju kojoj se nisam pridružio. Litija nije bila u mom programu, jer je tog 22. juna bio i veliki muslimanski praznik – ramazanski Bajram. Moglo je to – a i jeste – biti shvaćeno kao politička provokacija u tom uzavrelom »smutnom vremenu«. A vladika je upravo na to i računao! Nakon litije, Vasilije je organizovao daću na kojoj je služena riba jer je bilo vrijeme petrovskog posta. Nije mi padalo na pamet da idem na tu daću. Prišao mi je jedan član crkvenog odbora i saopštio mi da preosvešteni vladika želi da im se pridružim. Nisam htio na taj dan da dižem tenzije, pa smo krenuli. Taj čovjek mi je saopštio da se učešće vladike u parastosu naplaćuje i to nekoliko puta većom sumom nego za obične sveštenike. Rekao sam mu: »Neka vladici plati onaj ko ga je pozvao.« Odgovorio mi je zbunjeno, »pozvao se sam«, a ja njemu »neka onda gospodin vladika sam sebi naplati svoj angažman«.

Prišli smo stolu, trpezi. Posadili su me na stolicu do vladike. Pozdravili smo se učtivo, građanski, bez ljubljenja i tradicionalnog rukoljuba. Pred nekoliko desetina ljudi vladika Vasilije je htio da ironično poentira: »A vi, sjetili ste se tek poslije pedeset godina da ocu date parastos!« Nisam mogao da otrpim »Ne samo ocu! A vi, sjetili ste se tek poslije mene!« Imao sam možda pogrešan utisak da je veliki dio ljudi koji su nas okruživali bio zadovoljan mojim odgovorom.

Poučen ovim iskustvom za sedamdesetpetu godišnjicu očeve smrti sam 22. juna 2016. godine otišao na Han Pijesak i u crkvu svetog Pantelejmona, dao skoman prilog i poklon, a ljubazni sveštenik Branko Prezančić je održao pomen sa jedinim učesnikom – mojom malenkošću!

Ako bi neko pomislio da je ovdje kraj priče, vara se – nije, po treći put! Ljudska nebriga je opaka bolest, a ravnodušnost otvara puteve novim zločinima. Velika klerikalno-politička manipulacija žrtvama koju je demonstrirao vladika Vasilije Kačavenda nije urodila brigom za čuvanje i održavanje spomen kosturnice. Da je tada htio da na spomen kosturnici postavi i krst – mogao je! Tim prije što se pokazalo da je velika tačka stavljena pored grobnice da simbolizuje kraj svakom stradanju nevinih ljudi, da obilježava kraj svim masovnim zločinstvima bila dio jedne humane vizije koji su tragična ratna zbivanja devedesetih godina odložila za nedoglednu budućnost. Spomen kosturnica je tavorila zapuštena, a veliki broj ploča sa imenima poginulih partizana je jednostavno razbijen. One čitave prekrila je paprat i drugi korov, kao ona mog strica Čede Jakšića. Pored kosturnice su, nažalost, nikli novi grobovi. Čovjek se pita DOKLE će ljudi u Bosni – i ne samo u Bosni – ostajati ponavljači zlehudih tokova istorije!

5. Spomenik je javno dobro koje se ne smije zloupotrebljavati

Prošle su više od dvije decenije od završetka ratnih dejstava u Bosni i Hercegovini, kada su u julu 2018. godine počeli radovi na »sanaciji« spomen kosturnice. Vijest na website-u Opštine Vlasenica glasi:

Почели радови на санацији спомен костурнице

На борачком гробљу у Власеници данас је почела санација спомен костурнице која се налази у склопу ове меморијалне цјелине. Спомен костурница саграђена је крајем осамдесетих година прошлог вијека и због неодржавања током година налази се у лошем стању.
У костурници су положене кости 34 жртве усташког геноцида, које су страдале у јулу 1941. на подручју Рашића Гаја, општина Власеница.
У току су припремни радови за бетонирање надгробне плоче, након чега ће бити санирана постојећа мермерна плоча и постављен крст од гранита.
Начелник општине Власеница Мирослав Краљевић рекао је да је ово наставак започетих активности на санацији овог меморијалног комплекса.
„Циљ нам је да вратимо достојан изглед овом комплексу, у коме су сахрањени погинули ратници из Другог свјетског и посљедњег отаџбинског рата“, рекао је начелник Краљевић.
Поменуте радове финансира Општина Власеница.“

Nepoznato je da je bilo ko od potomaka civilnih žrtava iz Rašića Gaja konsultovan povodom te „sanacije“, odnosno novog izgleda kosturnice. Može se sa sigurnošću utvrditi da nije: našao bi se bar neko da upozori načelnika opštine Vlasenica Miroslava Kraljevića da tu nisu „…sahranjeni poginuli ratnici iz Drugog svjetskog rata…“ nego ugledni građani vlaseničkog kraja prije bilo kakvih ustanaka, koje su ustaše „preventivno“ – upravo zato što su mogli predvoditi narodni otpor fašizmu – poklale! A partizani, pravi ratnici iz Drugog svjetskog rata, su simbolički predstavljeni spomen pločama sa imenima i godinama rođenja i pogibije bez posmrtnih ostataka koji su ostali rasuti širom zemlje, a ne samo vlaseničkog kraja.

Namjesto da bar obavijesti potomke nevinih žrtava iz Rašića Gaja o novom konceptu spomen obilježja, načelnik opštine Vlasenica Miroslav Kraljević je prilikom početka radova na „sanaciji“ jula 2018. godine izjavio: „Cilj nam je da vratimo dostojan izgled ovom kompleksu…“ Možda bi i potomci tih žrtava i partizana mogli da daju bar neku korisnu sugestiju, a vjerovatno bi bili spremni da učestvuju u finansiranju obnove spomen obilježja.

Kada sam jula 2019. godine vidio šta je urađeno „na sanaciji“ i „vraćanju dostojanstvenog izgleda“ shvatio sam da ponovo moram da reagujem i da odbornike Skupštine opštine Vlasenica, a ako bude trebalo i širu javnost, u najkraćim crtama upoznam s istorijatom spomen kosturnice žrtava iz Rašića Gaja. Naime, postalo mi je jasno da se radi o novom nedopustivom tipu političke manipulacije i zloupotrebe civilnih žrtava rata u političke i – što je još gore – privatne svrhe.

 

Putniku namjerniku, i pored najbolje volje, teško bi bilo reći da se sanacijom došlo do „dostojnog izgleda“. Grobnica je popločana tako da više liči na terasu ili podijum za ples bez ograde nego što je izraz poštovanja prema nevinim žrtvama. Čak je i vertikalna veza između osnove i horizontalnih ploča ostala neobrađena! Postavljen je i krst na koji su uklesani stihovi:

»Моћ и слава овог крста
Нек’ поносно овдје блиста
Нек’ нас чува нека траје
И окупља нараштаје!“

Ti stihovi nisu izraz poštovanja prema žrtvama niti izražavaju osudu počinjenih zločina. Valjda je krst mogao biti postavljen da istakne nevinost civilnih žrtava rata, a ne da veliča samog sebe, pa i gospodina načelnika opštine Vlasenica Miroslava Kraljevića[6] o čemu svedoči tekst uklesan u njegovoj osnovi:

Споменик обнови и постави часни крст
Захвална општина Власеница, а за вријеме
Г. Начелника Мирослава Краљевића
Љета Господњег 2018.“

Očigledno je da su izradu i postavljanje krsta platili poreski obveznici opštine Vlasenica. Gospodin načelnik Kraljević nije bio ni „ktitor“ ni darodavac, pa se neminovno stiče utisak da se u ovom slučaju „okitio tuđim perjem“. On je samo Miroslav, a ne kralj Milutin. Načelnikovo ime je uklesano krupnijim slovima i blista, dok su imena stradalnika jedva ili nikako čitljiva na „knjizi imena“.

Na toj grobnici je svakako mjesto i krstu. Već sam rekao da je samo jedan od stradalnika bio ateista. U hrišćanstvu krst je između ostalog simbol žrtvovanja i uznesenja. Ovakav kakav je krst nije simbol žrtvovanja. Njegove dimenzije i oblik, a posebno sadržaj napisa neprikladni su za svrhu kojoj su namijenjeni. Ali, taj krst ipak ima jednu vrlo važnu političku poruku koja nema veze sa žrtvama iz Rašića Gaja: da u vlaseničkom kraju demonstrira moć i pobjedu „srpstva“ i navodno pravoslavlja u „trećem balkanskom ratu“ i da veliča načelnika opštine Vlasenica Miroslava Kranjevića kao osobu koja brine o srpskim žrtvama iz Drugog svjetskog rata. Kažem navodno jer predstavlja bruku i sramotu i za pravoslavlje i za srpstvo. U mutnim procesima svakolike revizije istorije i elementarnih istorijskih činjenica postavljen je da zadovolji prizemne političke namjere i još prizemnije lične interese, a ne u počast civilnih žrtava rata iz Rašića Gaja. Pošto je to više nego očigledno, molim poštovane Vlaseničane da dobro razmisle što čine. Molim ih da imaju na umu balkanska i ne samo balkanska iskustva koja su snažna svjedočanstva o periodičnom ponavljanju balkanskih ratničkih „komada“ s pucanjem, plakanjem i pjevanjem. Pucanja je krajem dvadesetog vijeka bilo više nego što ljudska bića mogu podnijeti, plač i to vrlo glasan čuje se i danas na svim stranama, a i u pjevanju se čuje odvratno samohvalisanje „Ne može nam niko ništa, jači smo od sudbine!“

Molim Skupštinu opštine Vlasenica da pažljivo razmotri problem. Današnja situacija u Bosni nikome ne miriše na dobro. Sukobi su utihnuli, ali žarišta nisu ugašena. Nisu nemogući novi sukobi, mada bih žarko želio da ih više nikada ne bude. U eventualnim novim sukobima prva meta onima kojima danas prkosite biće vjerovatno upravo krst nad spomen kosturnicom stradalim u Rašića Gaju 1941. Apelujem na vas s velikim poštovanjem: ostavite žrtve iz Rašića Gaja da počivaju u miru. Ako vam je do krsta, podignite krst koji će u putniku namjerniku, bez obzira kojem narodu pripadao ili koju vjeru ispovijedao da izazove osjećanje poštovanja i saosjećanja. Moj je prijedlog da se na grobnicu prvih žrtava ustaškog genocida postaviti pravoslavlju primjereniji krst i završiti sa svim političkim i privatnim zloupotrebama i manipulacijama civilnim žrtvama Drugog svjetskog rata. Spreman sam da skromnim sredstvima podržim izradu i postavljanje primjerenijeg krsta. Takođe sam spreman da platim da imena nevinih žrtava postanu vidljiva i čitljiva. Apelujem na sve organe opštine Vlasenica da ovaj prijedlog prihvate i realizuju.

Svojim prijedlogom između ostalog pokušavam – nadam se ne bezuspješno – da zaštitim „zahvalnu opštinu Vlasenica“. Molim svakog pojedinca koji u Opštini donosi odluke da razmisli s kojim prezirom bi se danas odnosili prema nekom bivšem predsjedniku opštine ili sekretaru komiteta Saveza komunista iz osamdesetih godina prošlog vijeka da su prilikom prethodne rekonstrukcije grobnice stavili petokraku zvijezdu i uklesali svoje ime.

Na ulazu u Vlasenicu postavljen je veliki bilbord „Bože, teško Tebi s nama kakvi smo“. Mnogi putnici-namjernici su to tumačili kao duhovitu dosjetku. Poslije „sanacije“ i „vraćanja dostojanstvenog izgleda“ spomen kosturnici prvim nevinim žrtvama ustaškog genocida čini se da je poruka ispisana na bilbordu gruba i jednostavna istina. Neko bi možda mogao dodati „Bože, oprosti im, ne znaju šta čine!“

6. Krug zločina je zatvoren

Pošto sam 23. septembra ove godine poslao svoju predstavku/zahtjev načelniku opštine Vlasenica Miroslavu Kraljeviću, predsjednici Skupštine opštine Gordani Trampić i SVIM opštinskim odbornicima/odbornicama[7], došao sam naknadno do vrlo potresnog saznanja. U dnevnom listu Danas od petka 4. oktobra 2019. godine, u dodatku „Suočavanja“ br. 281 pročitao sam pod naslovom „Odloženo suđenje za zločine u Vlasenici“ sljedeću vijest:

„Početak suđenja Radenku Staniću, Miroslavu Kraljeviću i Goranu Gariću za zločine počinjene na području Vlasenice odložen je nakon prigovora odbrane da optužnica nije precizirana i uređena te da nisu jasno navedene radnje koje se optuženima stavljaju na teret, javio je detektor.ba. Iako je tužilac Seid Marušić pročitao optužnicu, nakon prigovora odbrane početak suđenja je odložen za 16. oktobar. Predsedavajuća sutkinja Enida Hadžiomerović rekla je da je veće odlučilo da odloži početak suđenja dok tužilac ne uredi optužnicu. ‘Da izbaci, pročisti sve radnje, svjedoke i materijalne dokaze koji se odnose na Maneta Đurića, kao i sve odbijene tačke optužnice’, kazala je Hadžiomerović. Postupak protiv Maneta Đurića odvojen je zbog njegovog zdravstvenog stanja. Radenko Stanić, Miroslav Kraljević i Goran Garić optuženi su za progon bošnjačkog civilnog stanovništva 1992. i 1993. – protivpravnim zatvaranjem, ubistvima, mučenjima, seksualnim zlostavljanjima i prisilnim nestancima.“

Idući tragom te vijesti ustanovio sam da je skoro prije dvije godine, 06. 12. 2017. podignuta do sada najobimnija optužnica pravosuđa BiH za zločine protiv čovječnosti u Vlasenici. Kraljević, koji je tokom rata bio komandir specijalnog voda Stanice javne bezbjednosti (SJB) Vlasenica, optužen je zajedno s bivšim načelnikom vlaseničkog SJB-a Manetom Đurićem, komandirom policije u tom gradu Radenkom Stanićem te policajcem Goranom Garićem. U verziji optužnice koju je Tužilaštvo Bosne i Hercegovine podiglo 7. II 2018. godine pod brojem T 20 0 KTRZ 0004648 07  četvorica optuženih se terete za zločine protiv čovječnosti počinjene nad više desetina žrtava, uključujući ubistva, nezakonita zarobljavanja i progone. Jedan od optuženih je i Miroslav Kraljević zv. “Mićo“, rođen 1968. godine u Vlasenici, državljanin BiH, komandir Specijalnog voda u SJB Vlasenica 1992. i 1993. godine i aktualni načelnik opštine Vlasenica. Optužnica ih tereti za „…progon bošnjačkog civilnog stanovništva opštine Vlasenica, na političkoj, nacionalnoj, kulturnoj, etničkoj i vjerskoj osnovi, protivpravnim zatvaranjima, nečovječnim zatočenjima u nehumanim uslovima suprotno pravilima međunarodnog humanitarnog prava, ubistvima, mučenjima, seksualnim zlostavljanjem, prisilnim nestancima osoba, napadom na civilno stanovništvo i nebranjena mjesta i drugim nečovječnim djelima slične prirode učinjenih u namjeri nanošenja velike patnje ili ozbiljne fizičke ili psihičke povrede ili narušenju zdravlja, na način da su omogućili, organizovali, planirali, naređivali, pomagali, podstrekivali, usaglašavali se činjenjem i nečinjenjem, sa protivpravnim hapšenjima civilnih osoba bošnjačke nacionalnosti, koja su proveli njima podređeni pripadnici specijalnog voda policije SJB Vlasenica, nakon čega su omogućili i organizovali njihova zatočenja u prostorije SJB Vlasenica, u kojim objektima su zatočene osobe držane u nehimanim uslovima i čuvane od njima podređenih pripadnika policije i specijalnog voda policije SJB Vlasenica, koje zločine su podržavali, te omogućavali njihovo činjenje, iako su bili obavezni zaštititi civile, što su propustili učiniti, te tako doprinijeli stvaranju i očuvanju klime nekažnjivosti za takve zločine, a u kojim zločinima su i sami ili sa drugim pripadnicima policije i specijalnog voda policije neposredno učestvovali“.

Neka ovde bude navedena samo jedna pojedinost iz Optužnice sa šeste strane. Miroslav Kraljević se tereti da je 07. 06. 1992. godine „…od mještana sela Rača preuzeo deset do dvanaest zarobljenih civila, među kojima je bio i …koje je zatim pretresao, oduzimajući im sve vrijedno što je našao kod njih, kojom prilikom je od … oduzeo dvije svezane maramice u kojima se nalazila tačno neutvrđena količina zlata i novca, nakon čega su zarobljeni civili u njegovom prisustvu uvedeni u crveni kombi firme ’Elastik’, a koji kombi su koristili pripadnici specijalnog voda policije SJB Vlasenica pod njegovom komandom, te odvezeni u nepoznatom pravcu, od kada se  … gubi svaki trag, a njegovo tijelo nikada nije pronađeno“. Bar u ovom slučaju nije bila riječ o zaštiti bilo kojih srpskih nacionalnih interesa i odbrani „vaskolikog srpstva“ nego o banalnom razbojništvu, pljački i najvjerovatnije ubistvu.

Na internet stanicama Detektor.ba i BIRN.ba. može se naći i zanimljiv podatak o manirima političara u Bosni i Hercegovini, optuženih za zločine protiv čovječnosti: „Suđenja za ratne zločine visokorangiranim optuženicima – poput načelnika Vlasenice Miće Kraljevića, bivšeg člana Predsjedništva BiH Borislava Paravca te nekadašnjeg komandanta Petog korpusa Atifa Dudakovića – mjesecima se odgađaju zbog bolesti drugih optuženika u njihovim predmetima“. Tako je suđenje Kraljeviću i ostalim započelo tek 16. oktobra 2019., nakon više odlaganja (10. 06, 13. 06, 14. 08, 18. 09, 02. 10. 2019. godine). Suđenje će očigledno trajati vrlo dugo.

Ni tri mjeseca od predaje predstavke/zahtjeva nisam dobio bilo kakvu reakciju, odgovor opštine Vlasenica ili bilo kojeg njenog organa. Ta, Krležinim rječnikom rečeno, „rječita šutnja“ govori više od bilo kakvog odgovora. Ostajem zapanjen pred činjenicom da je nakon više od 75 godina nad grobom nevinih civilnih žrtava Drugog svjetskog rata (juni 1941.) slavodobitno uklesano ime osobe OPTUŽENE ZA ZLOČINE PROTIV ČOVJEČNOSTI, za isti onaj zločin koji tereti zločince iz 1941. godine. Postoje različiti oblici nebrige, zapuštanja i potpunog fizičkog uništavanja spomenika podignutih civilnim žrtvama prethodnih ratova, ali ovako ciničan oblik skrnavljenja teško da je zabilježen čak i na balkanskim prostorima. Takođe mi je nepojmljivo da postoji ijedno ljudsko biće, bez obzira na pol, nacionalnu i vjersku pripadnost koje bi ostalo ravnodušno pred činjenicom da se nad grobom njegovog roditelja nađe ime optuženog za zločin protiv čovječnosti – ratni zločin! Opština Vlasenica je poslije više od 75 godina na zajedničku grobnicu civilnih žrtava Drugog svjetskog rata, ktitorski natakarila ime osobe optužene za zločine protiv čovječnosti – za iste zločine počinjene nad nevinim ljudima čiji posmrtni ostaci počivaju u toj grobnici. Tako je afirmisala ideju da je „bogougodno“ činiti zločine protiv čovječnosti. Poništila je razlike između čovječnosti i nečovještva. Identifikovala se sa dželatima, a ne sa žrtvama. Zatvorila je krug zločina 1941. i 1992-94. godine. Razlika je u nacionalnoj pripadnosti zločinaca i civilnih žrtava rata. Savremeni procesi revizije istorije i njeni zagovornici stavili su sramni žig nad posmrtne ostatke žrtava iz Rašića Gaja. Taj žig mora biti izbrisan.

Kao što sam se dugo godina borio za pravo civilnih žrtava rata, uglednih građana srpske nacionalnosti iz 1941. godine da počivaju u miru, moje je ne samo pravo, nego i obaveza da se na isti način odnosim prema stradalnicima bošnjačke nacionalnosti iz rata u Bosni devedesetih godina i da javno zahtijevam da počinioci zločina prema Bošnjacima budu najoštrije kažnjeni. Prvi korak u osudi tih zločina mora biti najoštriji zahtjev da se ime osobe optužene za zločine protiv čovječnosti uklesano nakon više od 75 godina ukloni sa zajedničke grobnice civilnih žrtava Drugog svjetskog rata.

U Kumodražu, 21. decembra 2019.

——————————————-

[1] Sredoje Đuričić, Rajko Jaćimović i Dušan Đurić registrovali su nekoliko desetina imena ljudi iz vlaseničkog kraja koji su hapšeni u tom vremenu. Uz Dragu i Ljubu Jakšića o kojima pišu navode još 45 imena. Ovdje ću navesti »spisak građana streljanih u Rašića Gaju 1941. godine«  koji je utvrđen na sjednici Predsjedništva SUBNOR-a Vlasenica od 19.9.1987. godine: »Bobar Dušan, Bajagić Rade, Ćuković Risto, Čalmić Marko, Čečur Radovan, Drakulić Anđelko, Drakulić Novica, Drakulić Kosta, Drakulić Dušan, Dragić Miloš, Deurić Luka, Deurić Vaso, Drljić Vojin, Đurić Gligor, Jakšić Ljubo, Jakšić Drago, Jevtić Milivoje, Jevtić Milutin, Jekić Danko, Mićić Jovo, Novaković-Turić Savo, Pejičić Obrad, Savić Miloš, Savić Janko, Žderić Branko, Vučković Đorđo, Deurić Vasilije, Vukičević Rado, Pilindavić Jovan, Mijić Cvijan, Jović Dušan, Kovačević Radovan, Kovačević Mlađen, Pejičić Milan.« Uz imena su dodata i nazivi mjesta stanovanja. Neka imena i prezimena su pogrešno napisana. Na grobnici nije uklesano ime Rade Bajagića, kao ni ime sveštenika Maskijevića iz Dervente koji nije ubijen u Rašića Gaju, ali je sahranjen zajedno sa žrtvama iz Rašića Gaja. Bitno je – a to ostaje nejasno – kako i zašto je to Predsjedništvo SUBNOR-a Vlasenica na svojoj sjednici 19. septembra 1987. godine mučenja i klanja poslije skoro pola vijeka od tragičnih događaja pretvorilo u tehnički izraz – STRELJANJA«. Tu brutalnu promjenu samo primjećujem ali ne želim da je komentarišem.

[2] Nekoliko slika Rusoa Carinika našlo se, nasleđem u bogatoj porodici Čišića u Mostaru.

[3] Bođo Bobar mi je dao olovkom pisano svjedočenje.

[4] U toku i poslije „trećeg balkanskog rata“, kako skoro redovno nazivam građanski, može se reći i vjerski rat u Bosni koji su vodili bivši ateisti, bivši članovi jedne jedine komunističke partije, naknadno osviješćeni kao Srbi, Hrvati i Bošnjaci, to spomen obilježje je opet devastirano. Grobnica s imenima na kojima sam insistirao je djelomično oštećena, a ploče u znak sjećanja na poginule partizane, posebno Muslimane su razbijene ili nestale. Nestale su i ploče sa imenima većine partizana Srba. Da su lokalne vlasti i vlasti Republike Srpske ozbiljnije razmišljale ne bi dozvolile da bude uništen dokaz ad oculos kada je ko postao partizan. Istina, podignuto je par desetina pretenciozno pravljenih krstova poginulim u „trećem balkanskom ratu“ koji sada dominiraju tim prostorom. Da ne pominjem da bi se vlasti u Vlasenici s malo više pijeteta mogle odnositi prema grobnici. Kukaju srpski politički predstavnici i njihovi ideolozi i sljedbenici da drugi, susjedi i velike sile, pa i Kominterna i Vatikan ugrožavaju „vaskoliko srpstvo“, a ne vide pogubne posljedice svog djelovanja po srpski narod. Između Rašića Gaja i nakon više od pola vijeka – Srebrenice, postoji velika razlika, ne samo u broju stradalih. Dok se pripadnici srpskog naroda, a i Hrvata i Bošnjaka, u Bosni ne suoče s tim oporim činjenicama vlastitih odgovornosti istinskog mira u Bosni neće biti.

[5] Uzdržaću se da navedem ličnu traumu tog u to vrijeme mladog a već sijedog sveštenika u vezi s vladikom Vasilijem. Pomenuću jedan prethodni događaj. Povodom završetka radova na obnovi crkve na Han Pijesku krajem sedamdesetih godina poklonio sam crkvi cjelovnu ikonu svetog Pantelejmona koju je u ulju uradio poznati slikar i ikonopisac Ranko Beljinac. Znajući narodno ponašanje zamolio sam Beljinca da ikonu stavi pod staklo, a znajući ponašanje vladike Vasilija Kačavende na poleđini ikone sam napisao da je poklanjam u spomen ocu, svešteniku u hramu sv. Pantelejmona, Ljubi Jakšiću, s tim da se ne smije otuđiti i premeštati na neko drugo mjesto.

[6] Ovdje se otvara pitanje kako bi i mogao biti posvećen žrtvama, kada je gospodin načelnik opštine Vlasenica Miroslav Kraljević prilikom otvaranja radova na „sanaciji“ pokazao da ne zna čiji posmrtni ostaci počivaju u zajedničkoj grobnici! Kao da je bilo važnije da u osnovi krsta nad grobnicom bude uklesano  načelnikovo ime!

[7] Pored načelnika opštine Miroslava Kraljevića i predsjednice Skupštine opštine Gordane Trampić, predstavku/zahtjev sam uputio odbornicima/odbornicama: Aleksandru Kraljeviću, Stanislavu Kraljeviću, Vesni Pajić, Željku Lukiću, Nebojši Pejanoviću, Siniši Erkiću, Davoru Miliću, Miroslavu Bobaru, Milošu Saviću, Vuletu Reljiću, Marku Mišiću, Neveni Vuković, Ševku Gobeljiću, Hasanu Topaloviću, Davoru Golijaninu, Radetu Todoroviću, Stanislavu Prodanoviću, Miletu Zoranoviću i sekretarici opštine Tatjani Vidović. Posjedujem službene potvrde o upućenim pismima. Ovaj rukopis je redigovan i dopisan na osnovu naknadnih saznanja.