„Građanska Jugoslavija“ i „građanska BiH“: pogrešna historijska analogija

Izdvajamo

• U cilju delegitimiranja ideje predstavničke demokratije u BiH često se dakle upotrebljava argumentum ad baculum da je, navodno, i Milošević htio oboriti socijalistički princip konstitutivnosti zalagajući se za princip jedan čovjek-jedan glas, a da su se tome usprotivili Slovenci i Hrvati, što je onda konačno dovelo do disolucije Jugoslavije. Pritom se izriče manje-više direktna prijetnja, koja otprilike glasi: bude li se insistiralo na „građanskoj državi“, BiH će doživjeti sudbinu Jugoslavije. No, tu je riječ o grubom falsifikatu izvrtanju teza i teoriji da je građanska demokratija – zapravo faktički bilo kakva demokratija - nemoguća u multietničkim državama. Istaknut ću neke logičke nedosljednosti ove historijske analogije.

Povezani članci

• Esad BAJTAL: Čovjek je živa bol ispod zvijezda padalica
• Tri lika jednog spomenika
• Žalim svakog onog tko traži pravdu na ovom prostoru
• Dejan Jović: Ako državu gradite na slavljenju rata, onemogućavate mir, suverenitet i demokraciju
• Izgubljena pamet
• Nema pristupnih pregovora sa EU za Albaniju i Sjevernu Makedoniju: Poniženje iz Brisela

foto: arhiva

Priča o građanskom izražava regulativni princip, magloviti ideal humanosti, civilizacijskog napretka, ali i puke normalnosti, kojim se daje kakav-takav orijentir svima onima koji se identificiraju sa ovom zemljom. Odustajanje od tog ideala, bez obzira koliko se katkad i zloupotrebljavao, značilo bi odustajanje od Bosne i Hercegovine.

Piše: Vahidin Preljević

Analogije, naročito one historijske, koje porede događaje, pojave i ličnosti iz sadašnjosti s onima iz prošlosti, nalazeći u njima određene sličnosti, postoje vjerovatno otkad postoji nešto što nazivamo povijesnom sviješću. One pružaju orijentir u vremenu i prostoru i nastoje artikulirati kolektivno iskustvo u nekoj komunikativnoj zajednici i načelno ih je teško izbjeći onda kad želimo današnjici dati neki smisao. No, analogije su generalno, a naročite historijske usporedbe, nesiguran izvor spoznaje i često navode korisnika na to da u prepoznavanju sličnosti između događaja iz različitih vremena zanemari razlike i specifičnost konteksta. U našem javnom prostoru, u medijskim sučeljavanjima, naročito na socijalnim mrežama, primjetna je vulgarizacija i radikalizacija historijske analogije u pravcu historijske identifikacije, pa ćemo često čuti da se u namjeri diskvalifikacije političkog protivnika poistovjećuje s historijskim ličnostima negativne konotacije ili će se zbog drastičnog efekta u istu ravan stavljati događaji koji objektivno ne pokazuju nikakvu povezanost.

Jedna od historijskih analogija koja se pojavljuje u našem političkom diskursu jeste zlokobna usporedba Bosne i Hercegovine i Jugoslavije, pri čemu se kao ključna sličnost naglašava višeetničnost ovih dviju država, a zanemaruju sve druge ključne razlike i okolnosti. U tom okviru se u političkim obračunima koristi i jedna čudna analogija, po kojoj je ideja građanske demokratije u BiH, koju barem nominalno zastupaju mnogi politički faktori u zemlji, identična s konceptom koji je navodno zastupala srpska politička elita u bivšoj Jugoslaviji. Tako je predsjednik Hrvatske Zoran Milanović u februaru 2022. izjavio da je „današnje ponašanje bošnjačkog vodstva u Bosni i Hercegovini preuzelo obrazac Slobodana Miloševića, njihovog krvnika, iz 1990. godine“[1]. Sličnu ocjenu često daju mediji i komentatori bliski HDZu, kao npr. HMS 24.07.2022 u tekstu s naslovom: „NEVJEROJATNA PODUDARNOST Komšić govori kao što je nekada govorio krvnik Milošević.[2] Takvih primjera ima bezbroj.

U cilju delegitimiranja ideje predstavničke demokratije u BiH često se dakle upotrebljava argumentum ad baculum da je, navodno, i Milošević htio oboriti socijalistički princip konstitutivnosti zalagajući se za princip jedan čovjek-jedan glas, a da su se tome usprotivili Slovenci i Hrvati, što je onda konačno dovelo do disolucije Jugoslavije. Pritom se izriče manje-više direktna prijetnja, koja otprilike glasi: bude li se insistiralo na „građanskoj državi“, BiH će doživjeti sudbinu Jugoslavije.

No, tu je riječ o grubom falsifikatu izvrtanju teza i teoriji da je građanska demokratija – zapravo faktički bilo kakva demokratija – nemoguća u multietničkim državama. Istaknut ću neke logičke nedosljednosti ove historijske analogije.

Konstelacija 80-ih godina je bila znatno složena, usko vezana za političku kulturu u SFRJ, te povrh toga uokvirena ideologijom jugoslavenskog socijalizma. U njoj je, pored pomenutog principa konstitutivnosti, ključnu ulogu igrao i marksistički koncept „odumiranja države“. Podsjetimo se, prema tom učenju, država nakon postrevolucionarne faze, napredujući sve više na putu u komunizam, odnosno u društvo slobodnih proizvođača, odustaje postupno od regulacije i mehanizama prisile, sve dok ne odumre (njem. absterben). Ova ideološka matrica bila je ključna za ideju samoupravljanja, te za reforme ustava, koje su nadležnosti sve više spuštale na niže nivoe upravljanja. U svojoj već klasičnoj studiji iz 2001. godine politololog Dejan Jović je upravo u ovom konceptu odumiranja države vidio ključ za kasniji raspad Jugoslavije, odnosno u neuspjehu tranzicije ovog bazičnog ideologema u liberalno-demokratski poredak na razini cijele države. Tako u jednom drugom radu Jović potcrtava da nisu samo Slovenci bili protiv koncepta izbora na razini države neko manje-više svi, uključujući i srpsko rukovodstvo, koje se bojalo da će ostati u manjini, jer podsjetimo, srpska etnička grupa u Jugoslaviji jeste bila najveća, ali s 36% ukupnog stanovništva daleko od apsolutne većine:

“Čak i Srbima, najvećem narodu u Jugoslaviji, demokratska Jugoslavija bila je prihvatljiva samo dok su pobeđivali u njenoj političkoj areni. Kako je pokazalo njihovo odbijanje da prihvate glasanje o poverenju svom predstavniku u Saveznom partijskom predsedništvu Dušanu Čkrebiću, na 17. sednici CK SKJ (17. oktobar 1988), i Srbi su se plašili toga da postanu manjina u Jugoslaviji i da budu, kako je prethodna naracija pogrdno govorila, nadglasani od antisrpske koalicije.”[3]

Slavoljub Đukić, srpski novinar i autor više političkih biografija Slobodana Miloševića, bilježi pak da se Milošević od napada Stipe Šuvara preko Centralnog komiteta tada branio pozivanjem na „suverenitet republičkih partija“, iako je to inače bilo u proturječju s principom „demokratskog centralizma“, koji je inače zastupao.[4] Ovaj „srpski separatizam“ unutar SFRJ dobio je svoj još drastičniji izraz u bojkotu slovenske robe u jesen 1989, te upadom u monetarni sistem savezne države krajem 1990. godine. Takav „separatizam“ unutar onih političkih snaga koji zagovaraju „građansku BiH“ je izvan svakog horizonta očekivanja.

Inače, zalaganja za liberalnu građansku demokratiju nema ni u čuvenom Memorandumu SANU, koji općenito slovi kao program koji će prigrliti sam Slobodan Milošević. Tamo se, istina, kritizira da je „Savezno veće Skupštine SFRJ savezno (…) samo po nazivu“, te da su njemu (…) predstavljene republike i pokrajine, a ne građani savezne države, nezavisno od republičke i pokrajinske pripadnosti“, no ovdje se misli na participaciju „radnog naroda“, u okvirima socijalističke demokratije.“ A i taj poziv na „demokratizaciju“ je u Memorandumu svakako u službi mobiliziranja nacionalnog pitanja, dakle ne prava pojedinaca nego kolektiva: „Sve nacije nisu ravnopravne: srpska nacija, na primer, nije dobila pravo na vlastitu državu. Delovi srpskog naroda, koji u znatnom broju žive u drugim republikama, nemaju prava, za razliku od nacionalnih manjina, da se služe svojim jezikom i pismom, da se politički i kulturno organizuju, da zajednički razvijaju jedinstvenu kulturu svog naroda.“

Koncept „građanske države“, odnosno ispravnije, liberalne građanske demokratije, stavlja fokus na pojedinca i njegova prava, dok je Milošević slijedio koncept populističkog totalitarnog nacionalizma, koji je predstavljao spregu socijalističkog poimanja „samoodređenja nacije“ i disidentskog nacionalizma oličenog u djelovanju Dobrice Ćosića.

Osim toga, Jugoslavija je nastala, kako je to i Milan Kučan naglasio u jednom intervjuu, dobrovoljnim udruživanjem prethodno formiranih entiteta[5], u kojoj su ti entiteti bili stariji od same Jugoslavije, dok Bosna i Hercegovina, već stotinama godina, u različitim oblicima, ima svoj prepoznatljiv kontinuitet još od srednjeg vijeka. To, naravno, samo po sebi ne mora puno značiti, no daje određenu težinu argumentu da je država u ovom slučaju starija od etničkih kolektiviteta koji su se vremenom u njoj formirali. Također, prvi član Ustava BiH sam naglašava taj historijski primat.

Zapravo priča o nekoj „građanskoj Jugoslaviji“ javlja se očito tek naknadno, kao polemički odgovor srpske nacionalističke elite na referendum u BiH, na koji je izašlo skoro dvije trećine građana, te na nezavisnost i međunarodno priznanje koje je bilo na pomolu. U samo praskozorje rata, 27. marta 1992, u Sarajevu se održava „Kongres srpskih intelektualaca“ na kojem Milorad Ekmečić „ističe da srpski narod ne želi državnu zajednicu koju određuju interesi velikih sila i evropski katolički klerikalizam, nego onakvu kakva izvire iz etničkog i istorijskog prava svakog naroda na zemlji. Srpsko nacionalno pitanje se ne sastoji u razaranju jedne države, koja postoji 70 godina, u kojoj religiozna netolerancija nije dozvolila da se izgradi građanska i civilizovana država, a da se umesto toga građanska i evropska forma traži u granicama verskog i crkvenog rezervata. Ako Jugoslavija ne može da bude građanska država, onda ne može ni jedna od njenih  naslednih pokrajina“[6] Aleksa Buha će pak istom prilikom negirati mogućnost građanske države koja ne bi istovremeno bila i etnonacionalna odnosno višenacionalna, „te da je univerzalni čovjek moguć koliko i univerzalna gramatika“, dok su ostali učesnici skupa, poput Gojka Đoga, otvoreno govorili o tome da „BiH mora biti podeljena na tri dela.“ (Oslobođenje, 29.03.1992, str. 2).

Ako uzmemo u obzir etnocentričnu retoriku Ekmečića, Maksimovića i Đoge iz prethodnih citata, možemo sa stanovitim pravom primijetiti da se pokušaj dezavuiranja ideje „građanske BiH“ uz pomoć pogrešne historijske analogije sa politikom Slobodana Miloševića zapravo okreće protiv onih koji tu analogiju koriste i njih same dovodi u vezu sa mentalnim figurama „miloševićevskog“ diskursa, čija je osnova predstava o etnički homogenoj teritoriji i principu krvi i tla. Iz neposredne prošlosti znamo kuda vodi to stremljenje ka takvom markiranju prostora i njegovom pretvaranju u etničke teritorije. Otuda će prije biti da je često nedovoljno i nemušto, katkad i nešto agresivnije artikulirana ideja „građanske BiH“ zapravo izraz otpora takvim politikama etničke homogenizacije, koje – za razliku od analizirane falsifikatorske analogije s nekakvom „građanskom Jugoslavijom“ – uistinu predstavljaju kontinuitet i imaju karakter dugog trajanja. Imaginacija koja se veže za retoriku „građanskog“ stoga je ovdje puno šira i dublja od zalaganja za standardno pravilo demokratije koje nalaže da po mogućnosti svaki glas ima jednaku vrijednost. Prije će biti – naočigled političke realnosti Bosne i Hercegovine – da priča o građanskom izražava regulativni princip, magloviti ideal humanosti, civilizacijskog napretka, ali i puke normalnosti, kojim se daje kakav-takav orijentir svima onima koji se identificiraju sa ovom zemljom. Odustajanje od tog ideala, bez obzira koliko se katkad i zloupotrebljavao, značilo bi odustajanje od Bosne i Hercegovine.

[1] https://balkans.aljazeera.net/news/balkan/2022/2/4/milanovic-bosnjacki-politicari-ponasaju-se-kao-njihov-krvnik-milosevic-1990

[2]https://hms.ba/nevjerojatna-podudarnost-komsic-govori-kao-sto-je-nekada-govorio-krvnik-milosevic/

[3] Dejan Jović: Strah od postajanja maniinom i sukob u prethodnoj Jugoslaviji. Reč, br.. 65/11, mart 2002, str. 125-126.

[4] Slavoljub Đukić: Kraj srpske bajke. Beograd 1999, str. 59.

[5] https://balkans.aljazeera.net/teme/2019/5/30/milosevic-je-jugoslaviju-zelio-pretvoriti-u-srboslaviju

[6] https://web.archive.org/web/20130606110330/http://www.e-novine.com/feljton/36155-Genocid-moe-pone.html