Princip pravne sigurnost kao ljudsko pravo?

Povezani članci

• Petar Fehir: Vrag počinje odnositi šalu
• Inzko u Potočarima: More suza na tabutima žrtava poruka je cijelome svijetu da bude bolji
• „Veliko hrvatstvo“, licemjerna moneta za predizborno potkusurivanje hlebinaca
• Bivši komunisti postali su opskurni religijski komesari
• Tuđmanov smijeh iz groba
• Svetislav Basara: Genius Loci

Piše: Damir Banović

Sadržaj pojma pravna sigurnost se može definisati kao pravo pojedinca_ke da zna koji će se propisi na njega_nju primjenjivati u određenom vremenskom periodu, zabranu retroaktivne primjene propisa, te predvidivosti sankcije za protivpravnu radnju na teritoriju jedne države. Preduslovi za ispunjavanje zahtjeva pravne sigurnosti leže u potrebi da pravni propisi budu isti ili barem harmonizirani, te da sudska praksa u velikoj mjeri bude ujednačena. Teško bi bio povrijeđen princip pravne sigurnosti i jednakog postupanja ukoliko bi se izricale različite sankcije za ista protivpravna djela na prostoru jedne države.

Moglo bi se argumentirano tvrditi da princip pravne sigurnosti i jednakog postupanja nije više vezan za državljansku pripadnost, već da se razvija u pravcu ličnog prava koje pripada svakom ljudskom biću. Ovo je posebno vezano za razvoj međunarodnog i regionalnog prava ljudskih prava koji su obavezni za državu/e, odnosno, formiranje tijela koja sankcioniraju povredu važećih konvencija. Jedan od primjera ustanovljavanja principa pravne sigurnosti jeste Protokol 13 uz Evropsku konvenciju za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda o ukidanju smrtne kazne u svim okolnostima za prostor država koje su članice Vijeća Evrope, u smislu da bez obzira u kojoj državi živjeli i koje krivično djelo počinili, na vas se neće primjeniti smrtna kazna. Od tijela koja sankcioniraju povredu ustanovljenih međunarodnih i regionalnih konvencija,  najkarakterističniji primjeri su Evropski sud za ljudska prava (u okviru Vijeća Evrope), Evropski sud prava (u okviru Evropske unije) itd. Dakle, na nivou pravnih propisa ali i nivou prakse tj. sankcioniranja povrede međunarodnih i regionalnih konvencija, pokušava se ostvariti princip pravne sigurnosti i jednakog postupanja u određenim oblastima, a posebno u zaštiti ličnih i političkih prava. Odnosno, realizacije u pravno formalnom smislu principa univerzalizama individualnih ljudskih prava.

No, gore pomenuti principi u potencijalnom su sukobu sa pravom federalne jedinice da u okviru složene države odnose koje spadaju u njihovu isključivu nadležnost drugačije reguliše. Takav je slučaj sa Bosnom i Hercegovinom, odnosno entitetima kao federalnim jedinicama i Brčko distriktom Bosne i Hercegovine kao sui generis tvorevine. U tom smislu, pravo je od svakog entiteta da i odnose u okviru krivičnog prava koji nisu u nadležnosti države reguliše na drugačiji način, propisujući različite inkriminacije a posebno i različite sankcije za isto krivično djelo. Također, svaka od jedinica ima pravo i da širi polje inkriminacija. Takav je poseban slučaj i potencijalno problem u ostvarivanju principa pravne sigurnosti i jednakog postupanja uvođenje tzv. zločina iz mržnje u Krivičnom zakonu Republike Srpske i Krivičnom zakonu Brčko distrikta BiH, ali ne i u Krivičnom zakonu Federacije BiH. Tako je npr. izmjenama i dopunama Krivičnog zakona Republike Srpske 2010. godine motivisanost mržnjom kao oteževajuća okolnost  dodana pojedinim krivičnim djelima kao što su teško ubistvo, teške tjelesne povrede, teška krađa, razbojništvo, razbojnička krađa, oštećenje tuđe stvari i izazivanje opšte opasnosti. Sama mržnja je definisana kao pobuda za činjenje krivičnog djela, koja je u cjelini ili djelomično zasnovana na razlikama po osnovu stvarnog ili pretpostavljenog etničkog ili nacionalnog porijekla, jezika i pisma, vjerskih uvjerenja, rase, boje kože, spola, spolne orijentacije, političkog ili drugog uvjerenja, socijalnog porijekla, društvenog položaja, dobi, zdravstvenog statusa ili drugih osobina ili zbog dovođenja u vezi sa osobama koje imaju neke od navedenih različitih osobina. Iako postoje inicijative za uvođenjem zločina iz mržnje, to se još nije desilo u primjeru Federacije BiH. Ako bi se princip pravne sigurnosti posmatrao na način da se realizira u okviru jedne države, u ovom slučaju bi isti bio i povrijeđen. No, i dalje je ustavno i legitimno pravo federalnih jedinica u Bosni i Hercegovini da drugačije regulišu odnose u oblastima u kojima je to njihova isključiva nadležnost te ne postoji nijedan obavezujući formalno pravni mehanizam koji bi to pravo ograničavao. Komparativno gledajući u odnosu na druge složene države, na saveznom nivou formirani su kolektivni organi koje čine predsjednici vrhovnih sudova s ciljem harmonizacije sudske prakse na teritoriju države, ali koji i dalje nemaju formalnopravno obavezujući karakter za te sudove.

I na nivou entiteta ustanovljeni su vrhovni sudovi čija je jedna od uloga i ostvarivanje principa pravne sigurnosti i jednakog postupanja kao jedan mehanizam posljednje kontrole akata donesenih od strane nižih sudova, te ujednačavanje sudske prakse na prostoru njihove mjesne nadležnosti (entiteti). U posljednje vrijeme spominju se opcije za formiranje Vrhovnog suda Bosne i Hercegovine koji bi imao za cilj ujednačavanje sudske prakse na cijelom teritoriju države. Postavlja se onda pitanje, u odnosu na koji sud bi bio on apelacioni? Jer ono što je isključiva nadležnost entiteta ne može biti ujednačeno vrhovnim sudom na državnom nivou. Njegov ratio postojanja se može opravdati jedino u odnosu na Državni sud Bosne i Hercegovine.

Može se zaključiti da postoje dva sukobljena principa: ljudsko pravo na pravnu sigurnost i jednakost u postupanju i, u primjeru složenih država, pravo federalnih jedinica da drugačije regulišu odnose u polju svojih nadležnosti. Jednom od ovih principa treba dati primat u odnosu na vrijednosti koje štite. Ujednačavanje pravnih propisa na univerzalnom nivou, razvoj međunarodog prava ljudskih prava, formiranje tijela koji prate primjenu međunarodnih standarda, pozivanje na univerzalna ljudska prava, primat individualnih prava u odnosu na državne interese i interese kolektiva: sve su ovo argumenti koji  bi trebali da govore u prilog prevage principa pravne sigurnosti i jednakosti u postupanju u odnosu na pravne partikularizme i nejednaka postupanja na teritoriju jedne države. Jačina pravne argumentacije i davanja primata individui upravo trebaju da budu principi kojim se treba voditi prilikom uređenja odnosa u jednoj složenoj državi. No, bez obzira na jačinu argumentacije, kada se dođe na polje realne politike, uvijek je pitanje političke odluke i trenutnih interesa  kojem će se principu dati primat.

Tekst je nastao u okviru programa Inicijative mladih za ljudska prava u BiH i Centra za ljudska prava Univerziteta u Sarajevu „Mladi za pravdu“, podržanog od strane USAID Projekta razvoja sektora pravosuđa II i Mreže pravde. Stavovi izneseni u ovim tekstovima ne odražavaju stavove USAID-a ili Vlade Sjedinjenih Američkih Država.