ENG
Dvije Evrope – dvije realnosti
Autor/ica 👤Vahidin Preljević
Povezani članci
Osluhnemo li malo pomnije način na koji se politički govor artikulira posljednjih mjeseci, vidjet ćemo da ovu nesvakidašnju krizu prati i izuzetna eskalacija retorike: govor o ratu potpuno se odomaćio u upotrebi, koristi se toliko inflatorno da smo se skoro pa navikli na njega; prvi šok je prošao, čak se figura rata već pomalo i izlizala, pa strašna stvarnost koju označava ta riječ već počinje i da blijedi. Iako nas još šokiraju, navikli smo se i na rasističke eskapade Milorada Dodika, a u posljednje vrijeme i Zorana Milanovića, pa evo sad i Viktora Orbana, koje teže tome da postanu nova normalnost. Mnogi odgovaraju agresivno, naročito na društvenim mrežama, jedan dio je ravnodušan, a jedan dio ovdašnje javnosti u svoj toj metaforici sapuna, relativizaciji zločina njihovim hijerarhizirajućim poređenjem (Milanović) ili, u finijoj, ali zlokobnijoj varijanti, „problemu integracije zemlje s dva miliona muslimana“ (Orban) čak vidi i zrnce istine, valjda po onoj narodnoj, kad dvojica (ili trojica) govore da si pijan, ti lezi i valjaj se. Ili kad Milanović i Orban (pošto smo se složili i pogriješili da je Dodikov govor ništavan, nerelevantan, govor sumanutog), dakle kad njih dvojica kažu: 1. muslimani po definiciji ne mogu biti neke posebno žrtve, ta Srebrenica i nije nešto specijalno, odnosno kad zloćudno napomenu da 2. muslimanska većina, bilo gdje, bilo kad, sigurnosni je problem Evrope, i da 3) iz posljednje tvrdnje proizlazi nemogućnost bosanskohercegovačke građanske demokratije, onda to kod dijela akademske, novinarske i analitičarske elite izaziva dvije suprotstavljene reakcije.
Prva je neka varijanta prkosnog bijesa: shvatimo da nas gledaju samo kao muslimane, bez obzira na politička opredjeljenja, da možemo biti konzervativci, liberali, socijaldemokrate, kozmopoliti, ali u nama će uvijek vidjeti naša orijentalna imena, od tog kulturnog rasizma, da se od islamofobije možemo braniti samo time što smo muslimani i nikako drugačije. Inače, kaže dalje to stanovište, ostat ćemo bez države, bez tog ofanzivnog garda bit ćemo Palestina, nigdje nas neće biti, okrenimo se stoga istoku, osvijestimo svoj muslimanski politički identitet, i potražimo saveznike u islamskom svijetu.
Drugu reakciju nazvao bih defetističkom real-politikom: sve je završeno, Evropa i Zapad pustili su Dodika s lanca, i neće ga zaustaviti, Čoviću će dati izborni zakon, a nama preostaje da spašavamo šta se spasiti dade; dakle, poklopimo se ušima, pristanimo na etničku aparthejd-demokratiju, pa možda sačuvamo makar malo države. A ako se tome suprotstavimo silom, a to je krajnji scenarij, onda ćemo izgubiti i ove hinjene simpatije Zapada, bit ćemo označeni kao agresori. U toj igri ne možemo dobiti. Ako dakle ne budemo spremni na jednostrane ustupke, slijedi nam – opet se javlja ta sablasna predodžba – palestinski scenarij, ili makar kiparski, realnost na terenu je neumoljiva.
I jedna i druga reakcija dolaze, kako sam rekao, iz istog uvida i počivaju na istim premisama. Ne želim sumnjati u dobronamjernost većine onih koji sadašnje događanje razumijevaju na taj način, a daleko sam i od naivnog, idealističkog optimizma onih koji zastupaju treću školu mišljenja, tvrdeći da će Zapad sve to srediti, iščekujući te famozne sankcije kao neki signal da je svijet spreman da djeluje, da neće, sam po sebi, dozvoliti da zločinački i genocidni projekt „razgraničenja naroda“ naposljetku pobijedi, jer ipak je to, eto, suštinski suprotstavljeno zapadnim vrijednostima, idejama na kojima se temelji Evropa, antifašističkom nasljeđu itd. Ali, koliko god paradoksalno, zvučalo, i ovaj optimistički stav izvlači se iz istih pretpostavki, kao ona prethodna dva pesimistička.
Ilustracija: Pixsell/tacno.net
Međutim, te pretpostavke – usuđujem se reći – naprosto su pogrešne. Jer ta polazna predožba, o kojoj je ovdje riječ, imaginira Evropu (i Zapad) kao neku zaokruženu političku formaciju, koja ima volju i agendu koju onda sistematično sprovodi. Ali nema te agende, i nema te volje, nema tu nikakvog cjelovitog stava. EU je birokratska, pravna i finansijska mašinerija, u kojoj se stalno sukobljavaju interesi, odvijaju neprestane borbe za prevlast. Tačno je, nema nikakve dvojbe, a odavno nije ni tajna, da postoje relevantne političke snage unutar Evrope koje svoju moć crpe iz ksenofobije, islamofobije, i koje se snažno naslanjaju na ideal etničke čistote i homogene nacionalne države, zasnovane na križarski shvaćenim „kršćanskim vrijednostima“. I to jeste jedna nesporna realnost. Ali ima i drugih realnosti: u toj Evropi, npr. u njemačkoj vladi, koja ipak predstavlja daleko najveću evropsku silu, čak i kod većine europarlamentaraca, prevladava stav da je sam koncept etničke homogenosti i etnoteritorijalizacije ne samo anticivilizacijski, nego da i – realpolitički gledano – ugrožava stabilnost i sigurnost same Evrope. Da samo dam jedan primjer, koji na prvi pogled nije vezan za Balkan. Kad je nedavno u parlamentarnoj raspravi u Bundestagu o ukrajinskoj krizi prvak desničarsko-populističkog AFD-a Alexander Gauland iznio tvrdnju da treba imati razumijevanja za rusku politiku, između ostalog i zbog toga, jer je riječ o teritorijima koje su, historijski gledano, „stari ruski prostor naseljavanja“, odnosno, da prevedemo, etnički ruski životni prostor. Na to su snažno reagirali svi drugi poslanički klubovi, ali ističe se, među njima, istup Jürgena Trittina, izuzetno utjecajnog pripadnika Zelenih, bivšeg ministra i vanjskopolitičkog eksperta ove vladajuće stranke. On je, između ostalog, tom prilikom rekao da ga je sintagma o starom ruskom životnom prostoru podsjetila na neka druga vremena u Njemačkoj kad se govorilo o njemačkom životnom prostoru, dodavši: „Osnova našeg mirovnog poretka u Evropi je u tome da se niko nikad više ne može pozivati na te besmislice. Ta osnova je nepovredivost granica i zabrana jednostranog i nasilnog mijenjanja tih granica. A u tu zajedničku Evropi vi“, obraćajući se Gaulandu, „očigledno još niste pristigli.“ Trittinovo razumijevanje Evrope, da podsjetim, većinsko je u Njemačkoj, i u mnogim drugim zemljama, i usudio bih se reći, usprkos svemu, i dalje dominantno u Evropi, i to ne toliko zbog nekih utopijskih ideala, mada ni njih ne treba isključiti, nego zbog racionalnog uvida u činjenicu da se na tom poretku zasniva i (zapadno)evropsko blagostanje i jedan od najdužih perioda mira u ovom dijelu svijeta. I to je – ako ćemo biti real-politički pragmatici – također evropska realnost.
Nesporno je da Bosna i Hercegovina, zamišljena kao decentralizirana, ali funkcionalna, historijski multietnička, no istodobno građanska država, s jakim mehanizmima zaštite kolektivnih interesa, ne samo da ima šanse u takvoj realnosti, nego može postati ogledni prostor demonstracije takvog razumijevanja Evrope. Stoga, ne samo da je nerazumno govoriti o „Evropi“ naprosto kao takvoj, još je nerazumnija metonimijska redukcija te Evrope na Orbanovu islamofobnu Evropu. Ali isto tako vrijedi: ništa se neće dogoditi samo od sebe; zadatak svih zadataka, barem u djelovanju prema vani, jeste učiniti sve da se prepozna posebna uloga Bosne i Hercegovine u velikom sukobu između te dvije Evrope i te dvije realnosti. U kojoj ćemo se realnosti zateći, onoj krstaškoj realnosti sukoba civilizacija i omeđenih teritorija, ili ovoj drugoj, nije sigurno, možda nije ni presudno samo do nas, ali mnogo toga jeste i do nas.
Ali za kraj ovog osvrta da napomenem da je bitno osvijestiti još jednu važnu činjenicu, a to znači učini važan iskorak u procesu emancipacije bosanskohercegovačkog političkog subjekta. Osvijestiti upravo zbog toga jer duboko u kolektivnom nesvjesnom, koji je vjerovatno stvarni supstrat našeg političkog doživljaja Zapada i Evrope, caruje jedna mitska slika, iscrtana različitim historijskim traumama, odnjegovana u bezbrojnim književnim i filmskim obradama, oblikovana metaforama poput raskrsnice svjetova, ispoljena u svakodnevnom govoru, a u kojoj se Evropa (i taj tzv. svijet) personificira kao nekakav odsutni otac, a u toj slici mi sebe vidimo kao njegovu neželjenu, nikad prihvaćenu i nepriznatu djecu, koja željno iščekuje očinski zagrljaj koji nikad da dođe, ili kad dođe, hladan je, formalan, i ne traje dugo. Zato je nama toliko bitno – i to se vidi u svakodnevnoj politici i u neprestanom insistiranju da svi dobro govore o nama – da dobijemo potvrdu da smo dobra djeca, i zato se toliko bojimo da nam se uskrati i to malo ljubavi. I zato, uhvaćeni u tu fatalnu mentalitetsku klopku, uvijek nešto očekujemo od tog velikog Oca, inertni da sami nešto poduzmemo. Otuda ta pretjerana osjetljivost, panična reakcija na svaku verbalnu provokaciju protivnika, islamofobnu ili kulturrasističku, svejedno, onih protivnika koji očito često kalkuliraju upravo s tom mentalnom dispozicijom, htijući proizvesti upravo neki nepromišljeni i autodestruktivan odgovor. Zato se te mitske slike, koja je velike unutrašnja prepreka, možda i naša najveća opasnost, konačno moramo početi oslobađati.
Autor/ica 👤Vahidin Preljević
