Planeta Zemlja na pola puta do konačnog uništenja

Autor/ica 18.10.2012. u 09:37

Povezani članci

Amsterdam, pozni oktobar 2009. godine. Generalna skupština Rimskog kluba. Hladno veče na vodi. Dok amsterdamski brodići sa zastakljenim palubama, jedan za drugim, pristaju uz dok impresivne gradske koncertne dvorane, iz brodova izlaze nekada značajni donosioci odluka, penzionisani funkcioneri Ujedinjenih nacija, bogati privrednici i bivši političari, ugledni profesori, naučnici i mislioci koji se okupljaju kako bi, u tradiciji Rimskog kluba – jedne od onih protokolarnih organizacija za penzionisane donosioce odluka – još jednom analizirali budućnost čovječanstva, piše “B92”.

Ostalo je svega mjesec dana uoči čuvene klimatske konferencije u Kopenhagenu, koja će se, mimo svih nadanja, neslavno okončati bez novog čvrstog međunarodnog dogovora o smanjenju emisije ugljen-dioksida. No, u njenom iščekivanju, tokom čitave jeseni se širom svijeta organizuju forumi i diskusije o tome šta učiniti povodom globalnog zagrijavanja.

Na skupštini Rimskog kluba nazvanoj “Klima, energija i ekonomski oporavak”, takođe se raspravlja o tome. Biće tu sabrane sve one ideje koje su se te godine mogle čuti i vidjeti u gotovo svakoj televizijskoj emisiji ili novinskom članku o klimatskim promjenama.

Međutim, na ovom Rimskom klubu će se prvi put pojaviti i jedan sasvim nov koncept – ideja o planetarnim graničnim vrijednostima švedskog ekologa Johana Rokstroma i australijskog klimatologa Vila Stefana. Ova ideja, formulisana kao naučna teza, artikulisaće rasprostranjeni doživljaj da planeta kao sistem ima svoje krajnje granice za štetne efekte koje joj čovjek nanosi. Ideja je zasnovana na okolnosti da je čovjek od industrijske revolucije do danas značajno izmijenio planetu i da postoje granice tih promjena, takve da nakon njihovog prekoračenja uslovi života na Zemlji ne mogu da se održe u sadašnjem stanju.

Opsežni izvještaj o planetarnim granicama Rokstrom i Stefan će predstaviti u Rimskom klubu u Amsterdamu, na osnovu rada grupe od 26 naučnika iz cijelog svijeta koji se bave planetom i životnom sredinom.

Njihov rad u skraćenom izdanju, pod nazivom “A safe operating space for humanity”, mjesec dana ranije objavljuje i prestižni časopis Nature, da bi poslije Amsterdamske skupštine, on postao opštepoznat. Nakon prvih reakcija, Rokstromov i Stefanov koncept planetarnih granica naići će kako na odobravanje tako i na kritike, ali je izvjesno – uticaće na novi vid sagledavanja efekta koji čovjek ostavlja na svoje okruženje. Tri godine kasnije, negativni efekti počinju sve češće da se porede sa planetarnim granicama.

Naime, Rokstrom i Stefan su, zajedno sa drugim naučnicima, prvo razmotrili devet ključnih procesa u životnoj sredini i mjerili nivo ljudskog uticaja na njih (klimatske promjene, iščezavanje živih vrsta, ciklus azota u prirodi, kiselost okeana, plodnost zemljišta, svježa voda, ozon, aerosoli i hemijsko zagađenje). Potom je utvrđeno svih devet planetarnih graničnih vrijednosti koje se ne smiju prekoračiti.

Rokstromov i Stefanov izvještaj daje i trenutne vrijednosti izabranih devet veličina, tako da se pokazalo da je za četiri prirodna procesa (klimatske promjene, iščezavanje živih vrsta, ciklus azota u prirodi, kiselost okeana) granična vrijednost uveliko prekoračena, što budi vrlo depresivne poglede na budućnost.

Neki novi radovi, poput istraživanja američkog botaničara Stefana Runinga, koji pokazuje da na Zemlji ne može biti više biljaka nego što ih je sada, potvrđuju postojanje brojevnih graničnih vrijednosti. No, osnovna ideja o globalnim graničnim vrijednostima nije nastala 2009. Ona se javljala u raznim oblicima i ranije – već je bila viđena u knjizi i izvještaju takođe pred Rimskim klubom, koji je još 1972. godine objavljen pod nazivom Limits to Growth. Potom se pojavila i u izvještaju Ujedinjenih nacija Our Common Future, koji je objavljen 1987. godine.

Ideja o graničnim vrijednostima je, sa druge strane, oslonjena na čuveni koncept Zemlje kao superorganizma, koji je Gaja hipotezom prije četrdeset godina postavio Džejms Lavlok. Po toj ideji, Zemlja predstavlja jedno složeno stvorenje koje se, kao i svaki organizam, prije ili kasnije vraća u ravnotežni položaj, odnosno homeostazu.

U međuvremenu, dok se granične vrijednosti u svakom od procesa na prekorače, zagađenje nema fatalne posljedice. No, nakon što se to desi, cio sistem će osjetiti posljedice i po svaku cijenu Zemlju vratiti u novu ravnotežu. Koliko smo danas daleko od graničnih vrijednosti planete? Da li ih Zemlja zaista ima? Koliko iznose i šta se uopšte može sa tim učiniti?

1. Nestanak biodiverziteta

Broj izumrlih vrsta u milionima godišnje

Granična vrijednost – 10
Trenutna vrijednost >100
Vrijednost prije industrijske revolucije – 0,1-1
Granica je pređena

Izumiranje vrsta u XXI vijeku postalo je drastično – prema nekim procjenama nestaje čak 140.000 vrsta godišnje. Neki naučnici predviđaju da će do 2050. godine sa planete nestati oko 30 odsto postojećih vrsta, a novije studije takođe predviđaju da će za 20 godina nestati četvrtina vrsta sisara. Među naučnicima postoji konsenzus da je stopa izumiranja vrsta trenutno viša nego bilo kada u ljudskoj historiji. Uništavanje životne sredine, povećan lov, zagađenje i izuzetno uvećanje ljudske populacije najveća su prijetnja biljnim i životinjskim vrstama.

2. Biogeohemijska granica

2a. Azot uklonjen iz atmosfere
(miliona tona godišnje)

Granična vrijednost – 35
Trenutna vrijednost – 121
Vrijednost prije industrijske revolucije – 0
Granica je pređena

2b. Fosfor koji je dospio do okeana
(miliona tona godišnje)

Granična vrednost – 11
Trenutna vrednost – 8,5-9,5
Vrijednost prije industrijske revolucije – -1
Granica nije pređena

U prirodno cirkulisanje azota oduvijek su se miješali farmeri koji proizvodnju pospješuju sađenjem mahunarki poput djeteline. Onda je njemački hemičar Fric Haber prije jednog vijeka izmislio proces kojim bi azot iz atmosfere pretvorio u hemijsko đubrivo. Danas se oko 80 miliona tona azota koristi za pođubravanje polja. Navodnjavanjem se taj azot sliva u rijeke i okeane, ubija osjetljive vrste i uništava ekosistem.

Fosfor koji se takođe koristi za đubrenje dio je istog problema. Gotovo polovina od 20 miliona tona koje se tokom godine iskopaju, završi u okeanu.

3. Zakiseljenje okeana

Globalni prosječni odnos zasićenosti aragonita (ne smije biti manji od 2,75:1)
Granična vrijednost – 2,75
Trenutna vrijednost – 2,9
Vrijednost prije industrijske revolucije – 3,44
Granica nije pređena

Do pre jedne decenije nije se mnogo govorilo o kiselosti okeana, ali naučnici tvrde da je stvar jednostavna, i nimalo naivna: previše ugljen-dioksida u atmosferi znači da i okean apsorbuje više CO2, stvarajući ugljenu kiselinu.

Naučnici navode da je pH vrednost (kiselost) površine okeana pala sa 8,16 tokom industrijske revolucije, na sadašnjih 8,05. Sama kiselost nije problem ali ona dalje utiče na hemijsku ravnotežu okeana tako što smanjuje količinu kalcijum-karbonata na površini vode. Kalcijum-karbonat važan je sastojak za mnoga morska stvorenja, uključujući korale i sve životinjice koje imaju školjku i kojima bi, u slučaju da se ovakav trend nastavi – prijetilo izumiranje.

4. Klimatske promjene

Radijaciono forsiranje
Koncentracija karbon-dioksida u atmosferi (Ppm)
Granična vrijednost – 350
Trenutna vrijednost – 387
Vrijednost prije industrijske revolucije – 280
Granica je pređena

Radijaciono forsiranje mjeri razliku između dolazeće i odlazeće radijacione energije preko različitih slojeva atmosfere. Rezultat pozitivnog radijacionog forsiranja je otopljavanje. Naučnici su izračunali da je od industrijske revolucije i 1750. godine emisija CO2 porasla drastično. Zapravo, smatra se da je postojeći nivo najviši u poslednjih 800.000 godina, a vjerovatno i posljednjih 20 miliona godina.

Jedan dio tog CO2 nastaje u prirodnim procesima: proizvode ga biljke, vulkani, sagorijevanje, odnosno propadanje organske materije i slično. Ali, čovjek svojim svakodnevnim aktivnostima stvara onaj problematičan dio. Sagorijevanje fosilnih goriva ubjedljivo najviše podiže nivo CO2 u atmosferi, a na drugom mjestu je uništavanje šuma.

Na primjer, 1990. godine kroz sagorijevanje fosilnih goriva i proizvodnju cementa u svijetu je ispušteno 6,15 gigatona ugljenika, a 20 godina kasnije, tokom 2010, čovjek je na isti način generisao 9,14 gigatona. Tokom 1990, promjene u namjeni zemlje uzrokovale su ispuštanje 1,45 gigatona ugljenika, dok je 2010. na isti način stvoreno 0,87 gigatona ugljenika.

Ugljen-dioksid se tako iz godine u godinu taloži u atmosferi, tako da je 2009. godine dostigao nivo koji je za 39 odsto viši od vrijednosti preindustrijske ere.

5. Plodna zemlja

Granična vrijednost zemlje pod usjevima – manje od 15 odsto zemlje (bez zemlje pod ledom)
Trenutna vrijednost – 11,7
Vrijednost prije industrijske revolucije – niska
Granica nije pređena

Trenutno se usjevi uzgajaju na oko 16 miliona kvadratnih kilometara. Očekuje se da će se granična vrijednosti od 15 odsto površine zemlje (ne računajući onu pod ledom) dostići sredinom veka. Naučnici napominju da je najveći problem stvaranje obradive zemlje na mjestima gde su rasle tropske šume. Oko polovine tropskih šuma je nestalo upravo na ovaj način zbog čega se širenje obradivog tla smatra vodećim problemom koji izaziva klimatske promjene i stvara negativan uticaj na kruženje vode. Nešto manji problem, sa istim posljedicama, jeste širenje urbanih naselja na nekada zelene dijelove kontinenata, najviše u južnoj Aziji, u Sjevernoj Americi i pojedinim dijelovima Evrope.

6. Svježa voda

Globalna čovjekova potrošnja vode (u kubnim kilometrima godišnje)
Granična vrijednost – 4000
Trenutna vrijednost – 2600
Vrijednost pre industrijske revolucije – 415
Granica nije pređena

Zahvaljujući čovjekovom preusmjeravanju mnogih tokova i građenju brana, četvrtina riječnog sistema planete Zemlje više ne stiže do okeana, makar u jednom dijelu godine. Isušuje se zemljište, izumiru biljke, riba i druge životinje.

Čovjek sebi i ostatku živog svijeta stvara nekoliko životnih problema: nastaje manjak pijaće vode, nedovoljno je vode za navodnjavanje biljaka, a nedostatak vode utiče i na klimatske promjene. Tamo gdje stiže znatno manje vode do mora, ljeta postaju toplija i zime hladnije, a suša vlada čitave godine. Očekuje se da će sječa amazonskih šuma smanjiti vlažnost tropske Amerike, a lančano će promjeniti i klimu u sjevernoj hemisferi, uključujući i monsune u Aziji.

7. Koncentracija ozona

Koncentracija stratosferskog ozona (Dobsona)
Granična vrijednost > 276
Trenutna vrijednost – 283
Vrijednost prije industrijske revolucije – 290

Dijagnoza u slučaju koncentracije ozona glasi: bezbjedna, poboljšava se. Ozonska rupa koja se formirala u stratosferi nad Antarktikom tokom sedamdesetih godina bila je prekretnica u ekološkoj svijesti ljudi. U to vrijeme još nije postojalo razumijevanje da hemikalije koje koristimo mogu da nas oštete na jedan tako “udaljeni” način. Zahvaljujući alarmiranju javnosti, reakcija je bila brza: zabranjene su brojne hemikalije koje utiču na uništavanje ozona i naučnici kažu da smo sada bezbijedni, ali napominju da opuštanja ne smije biti. Problem je u tome što globalno otopljavanje površine Zemlje čini da stratosfera ostane hladnija i prijeti otvaranjem nove ozonske rupe nad sjevernim kontinentima.

8. Atmosferske aerosoli

Ukupna čestična koncentracija u atmosferi
Vrijednosti još nisu izmjerene
Nije poznato da li je granica pređena

Dok sagorijeva ugalj, uništava otpad, pali šume, čovjek “obogaćuje” atmosferu sa čađi, sulfatima i drugim vrlo štetnim supstancama. Globalna koncentracija aerosoli je duplo viša nego u vrijeme prije industrijske revolucije, a mnogi naučnici se slažu da je ova vrsta zagađenja jedna od granica naše planete. Međutim, čitava oblast nije dovoljno ispitana, a ni izmjerena. Ukupna koncentracija ovih zagađenja u atmosferi nije poznata, a čak ni njihovo sadejstvo nije potpuno jasno. Na primjer, sulfati (koji reflektuju sunčevo zračenje) uzrokuju hlađenje, a čađ (koja ga apsorbuje) – zagrijevanje.

Uticaj na čovjekovo zdravlje mnogo je jasniji: zbog taloženja aerosoli u plućima čovjeka milioni ljudi godišnje umru od bolesti povezanih sa bolestima pluća i srca.

9. Hemijsko zagađenje

Koncentracija toksičnih supstanci, teških metala, plastike, radioaktivnog i drugog zagađenja u životnoj sredini
Vrijednosti još nisu izmjerene
Nije poznato da li je granica pređena

Do sada smo napravili milione različitih hemijskih proizvoda u kojima je oko 100.000 hemijskih komponenti. Kao i atmosferske aerosoli, i hemijska zagađenja prije svega mogu izazvati posljedice po zdravlje čoveka i živog svijeta uopšte. Najopasniji su, smatraju naučnici, teški metali kao što je olovo, zatim organski zagađivači i radioaktivne supstance. Mnoge od njih talože se u tkivima i polako i konstantno truju organizam.

Uticaj mnogih od ovih supstanci još nije ispitan. Neka istraživanja sugerišu da su autizam i hiperaktivnost kod djece uzrokovani upravo izlaganjem visokim koncentracijama nekih hemikalija. No, za sada se sve svodi na mala istraživanja, pa je granicu suviše rano postaviti.