Vjerska tolerancija u islamskoj Španiji

Autor/ica 👤Ešref Zaimbegović 23.1.2019. u 13:26

Povezani članci

Na ulazima univerziteta pisalo je: “Svijet počiva na četiri stuba: mudrosti učenih, pravdi moćnih, molitvi pravednih i hrabrosti odvažnih.”

Piše: Ešref Zaimbegović

Čitajući zanimljiv kratki traktat profesora Milana Vukomanovića sa istim naslovom odlučio sam ovu tematiku detaljnije istražiti i pogledati i druge izvore. Utvrdio sam da i drugi autori potvrđuju tezu Vukomanovića o vjerskoj toleranciji u doba islamske vlade u Španiji. Što je još zanimljivije jeste stav konsultovanih autora da je većini stanovništva u porobljenim područjima (kmetovima i raji) bilo lakše živjeti pod vladom islamskih osvajača nego vlastitih vladara. Izvori se slažu i u ocjeni civilizacijskog, ekonomskog i kulturnog standarda u tadašnjoj Španiji i u opisu mjesta Kordova.

Lakše pod osvajačima nego pod vlastitim vladarima

Već u sedmom stoljeću arapski vladari uspjeli su proširiti teritorije kojima su vladali od sjeverne Afrike do Indije i od Nubije do Kavkaza. Međutim to širenje nije bilo rezultat samo vojne sile. To nije uvijek bio koherentan proces osvajanja. Prema Cardiniju to je bio i rezultat konverzije društava koja su bila iscrpljena i nalazila se u krizi. Ta društva na konverziju nisu bila ni prinuđena. Treba istaći da se tu radilo o raznim skupinama koje su se željele osloboditi stare i okoštale vlade.

Tako je bilo i u Španiji osmog stoljeća za vladavine Vizigota. Država je bila podijeljena na više sukobljenih strana pa je jedna pozvala u pomoć Arape. Berberski general Tarik ibn Zijad prešao je 711. u Španiju sa oko 7.000 vojnika, pobjedio Vizigote i ubio njihovog kralja Roderika. Po njegovom imenu naziv je dobio Gibraltar (Džabal al Tarik, u prevodu Tarikova stijena). Berberi su nastavili napredovati prema Francuskoj gdje su konačno zaustavljeni 732. godine.

Godine 756. Abd al Rahman I (Abdurahman I), posljednji predstavnik omajidske dinastije iz Damaska osniva u gradu Kordovi svoj nezavisni emirat i praktično vlada cijelom muslimanskom Španijom, u osnovi pokrajinom Andaluzijom. Ovo se smatra i početkom muslimanske vladavine u Andaluziji, koja će trajati u etapama do 1492. godine. Vukomanović navodi da je tokom osam vjekova arapske i berberske vladavine islam bio ne samo dominantna religija već i kultura, civilizacija koja je bitno određivala način života svih Andalužana. “A reč je, poređenja radi, o periodu čija je dužina jednaka povesti Srbije od Save Nemanjića do naših dana” , kaže Vukomanović.

Na osvojenim područjima nemuslimani su imali mogućnost da konvertiraju na islam, što je, kako Küng navodi, većina i uradila, a kršćani i Jevreji – „ljudi knjige“ ili „biblijski narodi“ mogli su ostati u svojoj vjeri kao „zaštićena manjina” (zimije) sa manjim pravima od muslimana. Nisu morali služiti vojsku niti izdvajati zekjat ali su morali plaćati porez na glavu (džizija) i porez na zemlju (harač). Morali su se razlikovati i u odjevanju (drugačiji pojas).

Mnogi istoričari, međutim, navode da je takva pozicija nemuslimana bila za njih snošljivija nego pod vladom njihovih kršćanskih vladara. Tako Franco Cardini na strani 12. i 13. svoje knjige piše: “Zimije su često vladu nevjernika smatrali boljom nego vladu ljudi njihove vjere” a na strani 17.: ”Uostalom smatra se da slično kao u većini vizantijskih oblast i u Španiji ljudi na pridošlice nisu gledali sa mržnjom. Vlada muslimana je naime za većinu stanovništva bila snošljivija nego pritisak despotskih kršćanskih vladara.”

Poznati teolog i naučnik Hans Küng piše na strani 225. svoje knjige.: “Nemuslimani ne moraju konvertirati na islam ali moraju plaćati porez osvajačima. A oni su pokazali iznenađujuću spremnost i praksu ugovaranja koja je ljudima (posebno onima koji su bili u Vizantiji poreski jako opterećeni) često omogućavala da žive bolje nego prije toga.“

O poziciji Jevreja u srednjovjekovnoj Španiji piše on na stranama 459. i 460.: “Faktički Jevrejima je pod islamom bilo znatno bolje nego pod vladavinom kršćana, rimskog ili vizantijskog carstva…

Drugačije nego u ostalim evropskim zemljama Jevreji su u velikoj mjeri ostali aktivni i u poljoprivredi. U Kordovi i drugim centrima prihvatili su Jevreji (u najmanju ruku gornji sloj) arapski jezik, odjeću i običaje. U cjelini su participirali u gospodarskom, političkom i kulturnom životu i razlikovali su se znatno od Jevreja drugih zemalja.”

I profesor Milan Vukomanović pišući o poziciji nemuslimana u Španiji kaže: “Muslimanski i hršćanski vladari sklapali su saveze, a Jevreji i hrišćani pomagali su Berberima u njihovom nastojanju da osvoje poluostrvo s obzirom na to da je i jedna i druga zajednica tu teško preživljavala pod upravom Vizigota…

Kada su prihvatili muslimansku vlast, hrišćani i Jevreji mogli su slobodno da ispovedaju svoju veru i obavljaju rituale, zadržavši svoje crkve i sinagoge…

Sve tri ove zajednice živele su uglavnom mirno jedna pored druge…

Tolerancija koju su Jevreji i hrišćani uživali u muslimanskoj Španiji nije, u Evropi, ni približno važila za muslimane i Jevreje pod španskim kraljevima nakon rekonkviste, ili za religijske manjine u Zapadnoj Evropi nakon reformacije, u doba verskih ratova, u periodu između Augsburškog i Vestfalskog mira (1555 – 1648).”

Kada sve ovo sublimiramo u jedan zaključak može se reći da su arapski osvajači održavali vjersku toleranciju a i pored diferenciranja između muslimana i nemuslimana ovima drugima omogućili i bolji život nego prije toga pod vladaocima iste vjere. Küng kaže da to pokazuje da je i u srednjovjekovnim uslovima umjesto “sukoba kultura” bio moguć “dijalog kultura”.

Međutim, interesantno je da je nedavna tvrdnja profesorice Olge Zirojević da je Srbima u srednjem vijeku bilo bolje pod Turcima nego pod domaćom vlastelom jer su vlastelini uzimali kmetovima sve a davali im hrane tek da prežive, naišla na vehementan otpor i kritiku srpske naučne javnosti.

Kordova – nevjesta Andaluzije

Arapski vladari Španije koji su 756. osnovali svoj emirat pretvorili su mediteranski gradić Kordovu u jednu od evropskih srednjovjekovnih prestonica. Vukomanović citira Blooma i Blaira koji kažu da je u devetom i desetom stoljeću ovaj grad postao najcivilizovaniji evropski centar, “nevesta Andaluzije” ali i “ukras sveta”. U to doba muslimanska Španija postaje i najnapredniji, najkulturniji dio Evrope.

Konsultovani autori se ne slažu u broju stanovnika Kordove, možda i zbog višestoljetnog prisustva Arapa. Tako Vukomanović opet navodi Blooma i Blaira koji kažu da “dok su današnje evropske metropole poput Pariza i Londona tada bili samo mali, nerazvijeni gradovi Kordova imala oko 100.000 stanovnika.”

Kordova – foto spoki.tvnet.lv

Franco Cardini opet na 42. strani svoje knjige kaže da je u Kordovi tada (oko 929. godine) živjelo oko 300.000 ljudi, Wikipedia na engleskom govori o 450.000 stanovnika a Holle – Universal Geschichte na strani 266. navodi da su u Kordovi “oko 30 km dugi zidovi štitili oko milion stanovnika”.

Na drugu stranu svi se slažu oko izgleda Kordove. Grad je bio čist, popločan, osvjetljen i dobro snabdjeven tekućom vodom. Küng za Kordovu piše: “Ovaj *dragulj na zemlji* u gospodarskom i kulturnom pogledu – desetine hiljada trgovina, hiljade džamija, kupatila i tečna voda, popločane ulice sa osvjetljenjem i kalifova biblioteka (samo jedna od 70 biblioteka) sa 400.000 svezaka – opisan je od mnogih naučnika”. Holle – Universal Geschichte govori o 300 javnih kupatila, 80 javnih škola i stotinama džamija.

Küng i Vukomanović, koji kao izvor navodi Ahmeda (2001:62), govore o religijskoj i međuetničkoj toleranciji, slobodnim filozofskim raspravama, izgradnji biblioteka, javnih kupatila i parkova, podsticanju poezije i arhitekture.

Arapski vladari osnivaju univerzitete u Kordovi, Toledu, Sevilji i Granadi. Sama Granada je imala oko 195 biblioteka. Na ulazima univerziteta pisalo je: “Svijet počiva na četiri stuba: mudrosti učenih, pravdi moćnih, molitvi pravednih i hrabrosti odvažnih.”

Rani srednji vijek je doba procvata nauke i kulture u islamskim zemljama pa tako i u muslimanskoj Andaluziji. Ostvaruju se grandiozna arhitektonska djela. Neka su sačuvana do danas. Ističu se Velika džamija (La Mezquita) u Kordovi i kompleks Alhambra u Granadi.

Velika džamija građena je u 9. i 10. stoljeću. Poznata po čudesnom sistemu dvostrukih stubova (bio ih je oko 1.000 a sačuvano je 850), po skladu svjetlosti i sjenki, iluzije i stvarnosti. Nakon ponovnog pada Kordove u ruke Španaca 1236. godine džamija je pretvorena u katedralu posvećenu Bogorodici. Međutim, građevinski osnovi džamije ostali su sačuvani. Ona je danas, pored bazilike Svetog Petra u Rimu jedna od najvećih religijskih građevina u Evropi.

Dvorac Alhambra u Granadi, sjedište vlasti emira i sultana. Foto: Wikimedia Commons/bernjan

Alhambra (arapski: Kelat al-hamra = Crveni grad) je dvorac posljednjih arapskih vladara u Španiji. Građen je u 13. i 14. stoljeću i jedini je sačuvani dvorac iz islamskog perioda. Izvana izgleda kao golema tvrđava svijetlih zidova od pečene crvene opeke. No, unutrašnjost je raskošna palača preobilno ukrašenih prostorija, dvorišta i svečanih vrtova, a izvedena je u čudesno nepravilnom stilu muslimanskih palača. Alhambra je doslovno mali grad koji se prostire oko 800 metara prateći vrh brežuljka koji gleda na Granadu. Uključivala je kraljevske odaje, portale, džamije, kupatila, odaje za sluge, vojne barake, štale, radionice, lijevaonicu i mnogobrojne vrtove.

Od poznatih naučnika iz tadašnje Andaluzije spomenuti ćemo dvojicu:

Lisan Al-Din Ibn Al-Khatib (1313 – 1374) državnik, filozof i ljekar prvi je prepoznao kugu kao infektivnu bolest a Ibn Rušd ili na zapadu poznat kao Averroes (1126 -1198) pravnik, ljekar i filozof svojim filozofskim djelima a posebno djelom „Nedoslijednost nedoslijednosti“ značajno uticao i na kasniju evropsku filozofsku misao.

Epilog

Rekonkvista, odnosno ponovno osvajanje Andaluzije od strane Španaca, trajala je više stoljeća. Kordova je osvojena 1236. a poslednji maurski kralj napustio je Granadu 1492. godine.

Već krajem te godine katolički kraljevi u Granadi počinju vršiti pritisak na muslimane i Jevreje. Tražilo se njihovo pokrštavanje ili izgon.

Predaja Granade. Lijevo: sultan Muhamed XII. Desno: Katolički monarsi, odnosno, Izabela od Kastilje i Ferdinand od Aragona. Foto: Wikimedia Commons/Artwork

31.12.1492. potpisan je proglas o protjerivanju Jevreja (Sefarda) iz Kraljevine Kastilije i Aragona. Argumenti su bili isključivo vjerske prirode: mjere se poduzimaju radi očuvanja jedinstva i širenja katoličke vjere, jer prema mnogobrojnim izvještajima raznih svećenika, Jevreji navodno na sve načine pokušavaju kršćane privoliti na judaizam.

Vukomanović piše: „Tako je 1492. godine, koji dan uoči Kolumbovog polaska za „Indiju“, naređeno da se oko 200.000 sefardskih Jevreja protera iz Španije. Neki od njih su se ubrzo naselili na Balkanu.“

Franco Cardini navodi da su muslimani i Jevreji koji su ostali u svojoj vjeri, nisu imali povjerenje u novu vlast pa su otišli do sjeverne Afrike ili Osmanskog carstva. Mnogo Jevreja pobjeglo je u Italiju. Cardini kaže: „Gdje god da su došli Jevreji su obogatili to područje plodovima svoje kulture, obrazovanja i preduzetništva. Španija je tako izgubila značajno kulturno naslijedstvo. Osim toga izgon Jevreja je bio jedan od glavnih faktora zbog kojih je došlo do pada gospodarskog značaja Pirinejskog poluostrva“.

14 februara 1502. godine na isti su način protjerani španjolski muslimani, tzv. moriski (moriscos). Trebali su se pokrstiti ili napustiti španjolsko tlo. To neće biti posljednje protjerivanje: Filip III. je započeo protjerivanje moriska 1609. godine koje će se završiti 1616. godine. Wikipedia navodi da je u tom razdoblju, zemlju napustilo oko 272.000 moriska. 15 godine donesen je zakon o čistoti krvi. Vrijeme vjerske tolerancije u Španiji bilo je okončano.

Literatura: