Smisao u naizgled besmislenom svijetu

Povezani članci

• U užem izboru za NIN-ovu nagradu 17 romana
• Darko Cvijetić: Kada sam glumio Raskoljnikova u Pozorištu Prijedor
• HNK Mostar u središtu pažnje na najznačajnijem regionalnom festivalu s predstavom ‘Noć s Aleksom’
• DEKODIRANJA. Savremena umjetnost Bosne i Hercegovine
• Predeo s grobljem
• Antologijska ostvarenja Branka Pleše

Reza Amirkhani, Njen ja, preveo Muamer Kodrić, Buybook, Sarajevo, 2021.

Piše: Aldin Karahasanović

Njen ja, roman Reze Amirkhanija koji je doživio pedeset izdanja u Iranu, prati život Alija Fetaha, čovjeka iz imućne porodice koji se još kao dječak zaljubljuje u Mehtab, kćerku porodične sluškinje. Alijeva idealizirana ljubav prema Mehtab vodi ovaj roman i jedina je konstanta u njegovom nelinearnom toku ispunjenom slikovitim, razrađenim likovima i zavodljivim mirisima koji se neprestano smjenjuju, čineći da se osjećamo kao da se zaista nalazimo u Teheranu. Iako do kraja romana, kao i njihovih života, ta ljubav ostaje platonska, ona glavnom junaku služi kao duhovni svjetionik u moru političkih i porodičnih tragedija.

Ja, on i postmodernizam

Već od samog početka romana Njen ja, ono što začuđuje je autentičan pripovjedački pristup. Isprva su poglavlja romana podijeljena na dvije naratorske uloge: Ja i On. “Ja” poglavlja su napisana u trećem licu, dok su ona označena sa “On”, napisana u prvom. Ovakav postupak, koji progresijom romana postaje zamršeniji i kompleksniji, buni čitatelja.

Stvarajući dojam distinkcije između događaja i doživljaja, Reza Amirkhani postavlja objektivno (ili barem njegov privid) i subjektivno jedno naspram drugog, te čitatelju prepušta odluku kom pripovjedaču će vjerovati. Čini se jednostavnim, sve do tačke kada prestaje biti jednostavno.

Ko je “Ja”, a ko “On”? Da li su to dvije perspektive iste osobe, glavnog junaka Alija Fetaha? Ili su to, pak, sveznajući pripovjedač i “On” – protagonist?

U početku se čini kao da je u pitanju ovo drugo, ali na čitateljsko iznenađenje, “Ja” u određenim trenucima počinje govoriti u prvom licu, te se iz sveznajućeg pripovjedača pretvara u još jednog od likova ovog romana.

Jasne strukturalne granice između Amirkhanijevog bahtinovskog “dijaloškog autora” i njegovog lika postepeno se zamagljuju, te katarzičnom tragedijom Mehtebine smrti polifonija dostiže svoj narativni maksimum – “Ja” i “On” se naizmjenično obraćaju jedan drugome, kao i samom čitatelju, te se prestaje postavljati pitanje vjerodostojnosti – ona prestaje biti važna.

Lyotardova postmoderna “kriza naracije” dominira ne samo kada je u pitanju subjektifikacija povijesnog, već i u samom pripovjedačkom postupku. Postmodernističke karakteristike romana očituju se i u nelinearnom vremenskom toku, kao i trenucima metafikcije i pasivno-agresivnom komunikacijom autora, lika i čitatelja koja, osim što čini ovaj roman autoreferencijalnim, preispituje i samu književnost.

Amirkhanijevom romanu ne nedostaje postmodernističkog magičnog realizma, ali se on očituje kroz duhovno putovanje Alija Fetaha. Sufijska duhovnost i tradicija iz koje Njen ja obilato crpi inspiraciju i smjer, otvara prostor za proviđenja i fantazijske trenutke, poput onog kad Ali Fetah u Parizu sreće sedam teheranskih slijepaca, koji, baš kao u domovini, nakon što im Ali udijeli milostinju, utješno viču: “Da ti Istiniti vrati!”

Naličje povijesti

Reza Amirkhani vodi nas u Teheran dvadesetog stoljeća, u dom porodice Alija Fetaha, čiji život pratimo od djetinjstva do starosti. Od vladavine šaha Reze Pahlavija i zapadnocentričnih struja u Iranu, do revolucije i povratka islamskih vladajućih struktura, roman Njen ja istražuje raznolike reperkusije koje makro kontekst izaziva u mikrokosmosima ljudi koji žive na tim prostorima.

Suprotno očekivanom, burni povijesni trenuci u romanu Njen ja obiluju porodičnim scenama, kompleksnim međuljudskim odnosima, susretima i odnosom sa smrću, te ljubavlju koja, kao glavni motivator djelovanja, navodi protagonistu da život preispituje i sagledava iz simboličkih, nostalgičnih i neopipljivih uglova.

Porodične priče i odnosi značajan su dio romana, te nosioci “žive” teheranske kulture i historije koja, uprkos intenzivnim ideološkim i vrijednosnim sukobljavanjima tog vremena, ostaje otporna na veliki broj izvanjskih uticaja, te opstaje kao agregat svih povijesnih dešavanja u Iranu, ali i ličnih priča ljudi jedne zajednice.

U vrijeme preispitivanja ideologija, turbulentnih političkih događaja i još nedefiniranih vladajućih sistema vrijednosti, dominantni narativi postaju oni porodični i ljudski, a ono što ostaje konstantno su život, smrt i ljubav. Amirkhani u historijsko zalazi letimično, tek onoliko koliko je dovoljno da uobliči kontekst u kom cvatu i umiru ljudske sudbine i nadanja. Sam akt pisanja, zapisivanja i bilježenja u romanu označava odstupanje od stvarnosti. Pred kraj romana, Ali Fetah se obraća autoru i kori ga:

“Kakve to tričarije zapisuješ? Nemoj pisati! Radije gledaj! Pomiriši! Slušaj! Kušaj! Dodirni! Šta imaš od tog piskaranja?” (str. 396)

Reza Amirkhani nas ovim romanom suočava sa naličjem historije, onim iskonskim, što se krije između redova u udžbenicima i novinskim člancima. Iza izmjena vlasti, tenzija, raketiranja i političkih ubistava, kriju se isprepletene spone ljudskih života, ono o čemu su stvarni ljudi sanjali, šta su jeli, kojim su ulicama hodali i u kakve su ideje polagali nadu.

Ali Fetah, onaj čiji život biva pisan, autora preispituje, ispravlja i postavlja se kao narativni autoritet. On uspostavlja značenje, te situacijama, likovima i prostorima udiše život kroz doživljaj, koji od tragedija i društvenih kriza kroji intimne živote ljudskih bića.

A šta će meni Sartre?

U susret općoj nesigurnosti i strahu, zapadnjački koncepti kojima se Iran u to doba pokušava prilagoditi ne nude značajan “duhovni meni”, te se likovi okreću tradiciji, porodičnim vrijednostima, ali i duhovnom misticizmu koji je karakterističan za ove prostore – ezoteričnim sufijskim poukama i putu ka pridavanju smisla besmislenom svijetu.

Amirkhani vješto uspoređuje dva različita filozofska sistema, ili pak dva različita mehanizma nošenja sa društvenim nemirima. Zapad ima svoje “zvijezde” mislioce, poput Sartra, Alijevog savremenika, dok u svijetu glavnog junaka duhovno-filozofski primat imaju nosioci stare mistične tradicije, poput derviša Mustafe, starog sufije i Alijevog duhovnog učitelja.

Iako upoznat sa idejama zapadne kulture i filozofije, Ali u njima ne vidi odgovor na brige ljudske duše; čak se čudi što se vlasnici pariških kafića hvale Sartreovim posjetama, te smisao pronalazi u Mustafinim čestim riječima “Ya Ali Meded!”.

“A šta će meni Sartre? Da mi malo priča o egzistencijalizmu? Da mi pojasni reflektivnu svijest? Sve mudrosti i filozofije što mi je trebalo, naučio sam od derviša Mustafe. A teheranske kafedžije opet nisu osjećali potrebu da mi se hvališu i govore: Ali-aga, derviš Mustafa svraća ovamo!” (str. 53)

U Parizu, Ali svog derviša pronalazi u licu jednog svećenika iz male, lokalne crkve – poistovjećuje jednostavnost i čistoću njegove duhovnosti sa onom iz svog rodnog kraja, pa se u toj crkvi moli i ispovijeda.

Kroz roman Njen ja prožimaju se mnogobrojni motivi sufijske tradicije i tradicije iranskog misticizma, što u kulturnom nasljeđu koje se prenosi kroz porodične i prijateljske mreže otkriva i jasan mistični i duhovni podtekst. Iran, kao povijesni dom sufijskih odreda, ima bogatu duhovnu tradiciju koja transcendira islamsku doktrinu, te od svojih začetaka prebiva u dubokom tkivu društva, bez obzira na to da li je izvanjski sistem osuđuje ili prihvata.

Jedan ljudski život, u ovom slučaju Alija Fetaha, karakteriziran je određenom dvostranošću, to jest dvjema stranama stvarnosti, baš poput odraza u jezeru nad kojim Ali i derviš Mustafa kontempliraju. Jedna strana je ona pojavna, materijalni svijet i sva bolna i sretna događanja, a druga, ona skrivena, jeste svijet simbola i mističnih spona koje povezuju naizgled nepoveziva dešavanja i tkaju smisao.

“Derviš nastavi kružiti. Derviš u vodi takođe. Onda derviš reče:

– Šta god da ja učinim, on čini posve isto. Ali ni to nije sve… Šta god on da čini, isto činim i ja.” (str. 374)

Glavni junak prema događajima i doživljajima vlastitog života ima sufijsko-strukturalistički perceptivni pristup – trenutke u vremenu, bili oni intimni, politički ili porodični, sagledava kao svojevrsni hermeneutički krug, gdje se značenje svakog elementa ogleda u cjelini, a značenje cjeline u svakom pojedinačnom elementu.

Ljubav sa velikim Lj

Ljubavna priča Alija i Mehteb, kao zvijezda vodilja za protagonistu, ali i za narativni tok, podsjeća na onu Lejle i Medžnuna, likova arapske narodne bajke koja je u Perziju stigla već u 9. stoljeću, te bila jedan od primjera mistične “Ljubavi sa velikim Lj”, koja, osim spajanja dvaju osoba, ima i sudbonosnu, te duhovnu svrhu.

Ljubav koja pokreće Alijev unutrašnji svijet usmjerava ga i ka prihvatanju svijeta u njegovom sirovom obliku, te motivira njegove korake na duhovnom putu. Ona, Ljubav (i Mehteb) za Alija predstavljaju izazov, cilj, nadanje i smisao.

U politički nesigurnom vremenu, bliski članovi Alijeve porodice ginu i bivaju ubijeni, a među njima i Mehteb, neposredno pred njihovo, godinama iščekivano vjenčanje.
Kao vrhunac, kraj i početak, ovaj trenutak u romanu završava novim poglavljem – poglavljem trećeg pripovjedačkog lica, “njenog ja”.

Ova tragedija u potpunosti bježi od političke perspektive. Naprotiv, smrt je naslikana onako kako je doživljavamo van svijeta fikcije – kao intimno, senzorno i bolno iskustvo koje dolazi iznenadno i sa sobom vuče neočekivane odjeke prošlosti i reakcije.

Ali Fetah, na putu misticizma pod okriljem derviša Mustafe, nakon Mehtebine pogibije, kroz duh sufijske doktrine preuzima kontrolu nad percepcijom smrti, kojom je okružen i koja često dolazi kao kolateralna šteta političkih i ideoloških sukoba.

Ljubav u Njen ja, kao većina kanonskih velikih ljubavi, završava smrću, ali s obzirom na prožetost romana sufijskom duhovnom tradicijom, ova smrt ne simbolizuje zajednički kraj dvoje nesretno zaljubljenih, već transcendiranje materijalnog i odlazak u zajedništvo za koje je glavni junak bio spreman; čak ga dočekao raširenih ruku – kao šehid (osoba koja umre na duhovnom i religijskom putu, kojima je u islamu obećan džennet/raj).

Kao što to Amirkhani u romanu navodi kroz hadis:

“Ko voli i umre u ljubavi, umro je smrću šehida.”

Smrt Alija Fetaha je mistična i čitaocima i likovima u romanu, te podsjeća na jedno od derviških predanja i priča koje se prenose s koljena na koljeno u zajednicama koje su dijelom obilježene sufijskim misticizmom (ovakva predanja često možemo čuti i u Bosni i Hercegovini).

Jedan od takvih tekstova je pjesma perzijskog mističnog pjesnika Rumija, “Noć vjenčanja” koja smrt predstavlja kao trenutak transcendencije – prikazuje odlazak sa “ovog svijeta” kao novi početak kog se ne trebaju plašiti ni oni koji umiru, niti oni koji gube voljene.

Ali Fetah, koji je, možda i slučajno, imenjak jednog od začetnika sufijskog misticizma, nestaje i biva pokopan (živ ili mrtav) u mezar nepoznatog šehida. Ovo u kontekstu njegove ljubavi s Mehteb, a i sufijske tradicije koja ga prati, označava vrhunac njegovog duhovnog putovanja – među njegovim zbunjenim bližnjima, na dženazi se nalazi i stari derviš Mustafa, koji smiruje porodicu, potvrđuje Alijev samoinicijativni odlazak, te uzvikuje, po ko zna koji put u romanu: “Ya Ali Meded – O Ali, pomozi!”

Baš poput njegove posljednje rečenice, u ovaj roman staje cjelokupnost života, smrti i svega između. Za čitanje Njen ja nisu dovoljne samo pažnja i znatiželja – potrebno je i hrabrosti, strpljenja, te ponajviše – nade da će sve, u konačnici, imati smisla.