Crkva u (ne)sekularnoj državi

Povezani članci

• Rent-a-serator
• Biber: Pogoršanje odnosa između Beograda i Zagreba
• Kurspahić: S najmračnijih strana istorije
• Nedžad Bašić: BIRATI ILI APSTINIRATI
• Prava i izvinjenja
• Heni Erceg: Evropska Hrvatska

foto: EPA

Nemam problem sa autokefalnošću Crnogorske pravoslavne crkve. Možda zato što mi je ta priča čudnovata od samog početka. Čas je ima, pa je ima kao da je nema, a onda ih opet ima ali u paru, dve. Jedna je iz 1993, a druga iz 2018. Nije me iznenadio ni novi „veliki politički cilj“ Demokratske partije socijalista Mila Đukanovića da se posvete „obnavljanju“ Crnogorske pravoslavne crkve. Možda zato što je posle toliko uspeha u ekonomskim i političkim reformama došlo vreme i na crkvu da se reformiše, ponovo. Smešno je što posle 25 godina to dolazi baš iz „Milove kuhinje“.

A sve je počelo ne tako davno. U leglu crnogorskog nacionalizma, na Cetinju, januara 1990. godine nastao je Liberalni savez CG pod vođstvom Velimira Vujovića i Slavka Perovića. Liberalni savez CG bio je od samog početka žestoki oponent politici Slobodana Miloševića kao i politici njegovih saveznika u Crnoj Gori, vladajućoj eliti predvođenoj Momirom Bulatovićem i Milom Đukanovićem. Na partijskoj skupštini marta 1991. godine, samo mesec dana od ustoličenja Đukanovića na mesto premijera Crne Gore, Liberalni savez CG je poboljšao i „zakucao“ polazne programske osnove, u kojima se pored zalaganja za suverenu, demokratsku i evropsku Crnu Goru, između ostalog opredelio i za obnovu autokefalnosti Crnogorske pravoslavne crkve.

Tri godine kasnije na Cetinju, uspostavljena je autokefalna Crnogorska pravoslavna crkva. Od svog osnivanja do danas ona je bila predmet raznoraznih intriga. Počevši od  sumnjivog morala njenog osnivača Antonija Abramovića, preko raščinjenja Miraša Dedeića sve do podela i unutrašnjeg raskola unutar CPC što je za epilog imalo stvaranje još jedne, nove nekanonske organizacije pod vođstvom Vladimira Lava Lajovića, Crnogorska pravoslavna crkva imala je problem da se primi i održi.

Srpska pravoslavna crkva se nije mnogo potresla osnivanjem CPC. Možda zato što je u tom periodu imala saveznike u vlasti Crne Gore čije obožavanje Slobodana Miloševića nije bilo mnogo drugačije od njihovog. Narod Crne Gore je poštovao svoje vladare i njihovu pripadnost srpskom, svetosavskom rodu. Nove prilike su stvarale nove politike koje su za rezultat imale stvaranje novog, siromašnog i konfuznog društva u kojem su se pojedinci bogatili, a većina tumarala na putu egzistencije i nacionalnog opredeljenja. Odnos političke elite prema crkvi bio je definisan potrebama vlasti da ostvari svoje ciljeva ne praveći velike turbulencije na političkoj sceni. Tako je Đukanović, podržavajući opoziciju Srbije, a u senci turbulencija unutar vladajućeg DPS, 1997. godine okrenuo leđa Miloševiću, ali ne i crkvi. U maju 1998. Đukanović je obećao patrijarhu Pavlu da će “crnogorski državni vrh podržati SPC u odnosu na nepostojeću i samozvanu crnogorsku pravoslavnu crkvu i da će ime, dostojanstvo i imovina Mitropolije crnogorsko-primorske biti zaštićeni”.

U narednim godinama usponi i padovi u odnosima vlasti i SPC oslikavali su se u međusobnim „nadmudrivanjima“ njihovih predstavnika i razvijanju raznoraznih strategija odbrane i zaštite ličnih interesa. U trenucima potrebe za širokom podrškom naroda, vlast je glumatala dobronamernost i ljubaznost u odnosima sa SPC. Sve učestalija šuškanja o eventualnoj nezavisnosti i odvajanju Crne Gore od Srbije, sa druge strane parala su uši crkvenih glavešina u Srbiji. Tako je u Vaskršnjoj besedi 2003. u hramu Hristovog Vaskrsenja u Podgorici mitropolit Amfilohije rekao za crnogorsku vlast da “nije ništa bolja od one u vreme Pontija Pilata”.

Posete patrijarha Pavla Crnoj Gori 2003. i 2004. godine i njegovi susreti sa predsednikom Vujanovićem, iako u ambijentu dobrodošlice, odisale su sumnjom u njihove iskrene namere i često od strane crnogorskih medija okarakterisane kao atak na crnogorsku naciju i veru, a u cilju širenja velikosrpstva.

Međutim, što je referendum bio bliži, čelnici crnogorske vlasti su sve više nastojali da se približe Srpskoj pravoslavnoj crkvi, a Patrijaršija osmisli strategiju da osujeti svaku mogućnost za primat u starešinstvu Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi, koja je, iako ne deklarativno, uživala podršku okupljenih oko ideje nezavisne Crne Gore.

Neposredno posle referenduma SPC je postavila pitanje šta će nova-stara vlast u Crnoj Gori uraditi po pitanju zaštite crkvene imovine, hoće li sprečiti pristalice Crnogorske pravoslavne crkve i Miraša Dedeića da zaposednu hramove SPC po Crnoj Gori. Milo i DPS su se držali obećanja iz 1998 godine. Priznavanjem Kosovske nezavisnosti, Crna Gora je ponovo gurnula prst u oko SPC koja je ovaj čin okarakterisala kao najveću i strašnu izdaju Crne Gore i svesrpskog življa nazivajući crnogorsku vlast „šačicom kulaka koji su je opljačkali i obogatili se preko noći”.

Istovremeno Srpska pravoslavna crkva se suočavala sa problemima na terenu, ali i unutar Sinoda. Senku na dobročiniteljstvo i pomoć crkvenih ljudi u lečenju narkomanije bacila su dešavanja u Duhovno rehabilitacionom centru Crna Reka čiji je rad blagoslovio vladika Artemije. Takođe, crkvu je potreslo i objavljivanje tajnih dosijea koje je o istaknutim crkvenim poglavarima, vladikama Pahomiju, Filaretu i Kačavendi, vodila Državna bezbednost. Ispostavilo se da je „teorija zavere“ iz vremena Josipa Broza imala praktičnu primenu u stvarnosti.

No, čini si da je konačno došao trenutak obračuna vlasti sa crkvom. U poslednjih nekoliko meseci intezivno se radi na uvođenju reda u radu crkava na prostoru Crne Gore. Bar to tako izgleda iz ugla vlasti. Dok Srpska pravoslavna crkva smatra da se Đukanović „obračunava s crkvom i da je upodobljava sebi i svojoj ideologiji ili pravi nove crkve“, Đukanović je mišljenja da se Srpska pravoslavna crkva protivi predlogu Zakona o slobodi veroispovesti „jer bi da sačuva ono što je davno otela od Crne Gore“. Nije da se po pitanju autokefalnosti CPC svrstavam na njenu stranu, ali zar nije ironično da isti oni koji su je nekada osuđivali i sprečavali njen nastanak, danas je svojim programskim i zakonskim rešenjima podupiru?

Kao neko ko je godinama unazad pratio ponašanje crkve u sekularnoj državi stekao sam utisak da su crkveni poglavari godinama branili i uvećavali svoju imovinu jašući na ramenima onih koji su imali moć ili vlast ili oba. Sigurno je da je crkva duboko ušla u državu i postala faktor nestabilnosti propagirajući nacionalizam i iskrivljeni, nazadni sistem vrednosti. Crkva mora da zna svoje mesto u društveno-političkim ali i ekonomskim dešavanjima. U sekularnim državama kakve su Srbija i Crna Gora, crkva nema šta da traži u politici. Njena uloga i značaj koju joj pridaju vlastodršci u poslednjih 30 godina iskrivila je sliku koju je ova institucija imala u narodu. Krajnje je vreme da se crkva stavi na mesto na kojem je bila u vreme Broza.