Hutba u Aja Sofiji

Autor/ica 👤Savo Petrović 1.6.2020. u 11:53

Povezani članci

Hutba u Aja Sofiji

Foto: serendipityturkey

Prominulo je 567 godina od pada Konstantinopolja, glavnog grada Vizantije. Vojnici – askeri Otomanske imperije, predvođeni 21. godišnjim sultanom Mehmedom Drugim, uspjeli su da slome otpor već urušene Romeje 29. maja 1453. godine i presele svoj glavni grad iz Jedrena u Konstantinopolj, odnosno Carigrad koji će Turci preimenovati u Istanbul. Grad je smješten vjerovatno na najljepšem položaju na svijetu – na dva kontinenta (Evropa i Azija), na Bosforu, Zlatnom rogu i na dva mora – Mramornom i Egejskom

Istanbul (ime dolazi od starogrčkog izraza eis tin polien, odnosno modernog grčkog is tin poli što znači u gradu ili ka gradu) šesnaest je stoljeća – od 324 do 1924. godine – bio prestonica nekada najvećih i najjačih svjetskih imperija: Istočnog rimskog carstva – Vizantije, Romeje i Otomanskog – Osmanlijskog carstva. Prvi put naziv Istanbul pominje se u desetom vijeku, a prije toga grad se zvao Vizantin, Konstantinopolj i Carigrad, kako ga neki u svijetu i danas zovu. I s pravom Istanbul zovu i Carigrad jer su u njemu vladala 83 vizantijska cara i 36 otomanskih sultana. U nekim bošnjačkim publikacijama se navodi da Istanbul nosi naziv po izrazu Islam – bul, cvijet islama, ali to se, u stvari, odnosi na nadimak koji su mu dale Osmanlije od milja – Islambol, ili pun islama, na turskom jeziku.

Glavni cilj Osmanlija bio je osvajanje Aja Sofije, Crkve svete mudrosti, koja je izgrađena i svečano otvorena 537. godine i bila nepunih hiljadu godina centar hrišćanskog svijeta. Aja Sofija je treća crkva u Konstantinopolju sa istim imenom. Prva je bila izgrađena 360. godine koja je izgorjela u požaru 404. Novu crkvu sagradio je Teodosije Drugi koja je razrušena 15. januara 532., prvog dana poslije pobune Nike i njegovih pristalica protiv cara Justinijana. Samo mjesec dana poslije, Justinijan Veliki, u čije je vrijeme Vizantija – Romeja bila najveća i najjača, odlučuje da obnovi Aja Sofiju.

Pozvani su tada najpoznatiji grčki graditelji, matematičar Antemije iz Tralesa i fizičar Isidor iz Mileta da rukovode izgradnjom crkve koju je gradilo deset hiljada ljudi i koja je sagrađena za pet godina. Crkva je u obliku pravougaonika, gotovo kvadrata, duga je 75, a široka 70 metara i doseže u visinu 56 metara. Kupola je široka 30 metara i izgleda kao suncobran, sadrži 40 radijalnih lukova i 40 prozora kroz koje dolazi svjetlost i svod čini prozračno lijepim. Najvažnija tekovina vizantijske arhitekture je sistem prelaženja iz kvadratne osnove, na kojoj počiva zgrada, u kružnu, gdje se nalazi kupola. U cijelom svijetu se smatra da je Aja Sofija remek djelo vizantijske arhitekture i umjetnosti. Crkva svete (božanske) mudrosti jedno je od najvećih graditeljskih umijeća u svijetu, a sagrađena je od kamena i opeke. Crkvu drži 107 stubova, većinom od zelenog mermera i roze porfira od kojih je 67 iznad zemlje. Osam velikih stubova donijeto iz Artemidnog hrama u Efesu, osam iz Libana, a podne ploče su sa ostrva iz Mramornog mora. Do 1520. godine, kada je izgrađena Katedrala u Sevilji, to je bio najveći božji hram na svijetu.

Istoričari umjetnosti smatraju da arhitektura i vizantijska umjetnost spadaju u čarobnu ljepotu. Svuda je puno raskoši, vizantijska umjetnost je prisna i topla, naročito u freskama, vezenim tkaninama, ilustrovanim rukopisima i, posebno, u Aja Sofiji, nenadmašnim mozaicima ukrašenim sa trideset miliona zlatnih pločica. Crkva je bila mjesto ispoljavanja vjere tri religijske zajednice: prvobitno ortodoksne (pravoslavne) od 537. do 1204. godine i potom katoličke (četvrti krstaški pohod) od 1204. do 1261., pa ponovo ortodoksne do 1453. i od tada islamske do 1932.

Posljednja hrišćanska liturgija u Aja Sofiji počela je kratko poslije zalaska Sunca, u ponedjeljak, 28. maja 1453. Tadašnji car Vizantije Konstantin IX Dragaš obratio se vojnicima, braniteljima Konstantinopolja i rekao: ”Vi, moji podanici, koji ste potomci Grka i Rimljana, treba zajedno sa mnom na čelu da se borite za svoju vjeru, svoj grad i svoj narod”. Car, koji je skinuo carsku odoru i obukao vojničko odijelo, stigao je u Crkvu sat prije ponoći i molio za spas Aja Sofije i Vizantije rekavši da niko ne može opisati suze i jecaje u narodu: ‘Čak i čovjek od drveta i kamena ne bi mogao da ne zaplače…”.

Molitve nisu pomogle i sutradan, 29 .maja, u utorak, Mehmed Osvajač ušao je sa svojom vojskom u Aja Sofiju jašući na konju i naredio da se vjernici pobiju i Crkva pretvori u džamiju. U napadu na Konstantinopolj i Aja Sofiju, na strani Osmanlija, učestvovalo je i 1500 srpskih vojnika pod komandom vojvode Jakše, koji potiče od porodice Brežinića. Prva džuma klanjana je već u petak, 1. juna 1453. godine. Svojim vojinicima sultan je odobrio da pljačkaju, ubijaju, pale i siluju po Konstantinopolju puna tri dana. Nakon toga sklopio je prijateljstvo sa tadašnjim papom koji mu je odobrio da tituli sultana doda i naziv Kajzer, car Rima.

Ubrzo po osvajanju Konstantinpolja, sultan Mehmed II El-Fatih (Osvajač) iskopao je kosti Enrika Dandola i bacio ih psima. Dandolo je predvodio četvrti krstaški pohod na Vizantiju u 90. godini života. Ovo je sultan uradio da bi udvoljio većini Grka koji su prezirali Mletke još od 1204. godine. Mehmed II je bio obrazovan i uman vladar, znao je grčki, latinski, srpski i još četiri jezika. Majka Mehmeda II, Huma Hatun (po persijskoj legendi huma je ptica ili djevojka raja) bila je srpskog porijekla, bliska porodici Đurađa II Balšića, kneza Zete. I njegov praunuk Sulejman Veličanstveni, sultan u čije je vrijeme Osmansko carstvo bilo najveće i najjače, takođe je govorio srpski, drugi službeni jezik na carskom dvoru. Sačuvane su i Mehmedove pjesme grčkim ljepoticama, osnivao je univerzitete i koledže i podsticao obrazovane ljude da se bave naukom. I sam pjesnik, sultan je poštivao poete, a jednom pjesniku poklonio je sveti plašt, crni ogrtač od kamilje dlake. Mehmed II je svoje pjesme objavljivao pod pseudonimom Avni i ostavio jednu zbirku poezije. Ta tradicija poštivanja poezije i pjesnika nastavljena je do današnjih dana. U Istanbulu se svakog proljeća održava Internacionalni festival poezije pod nazivom ”Poetiistanbul”. Za taj festival objavljuju se knjige učesnika na ovoj poetskoj manifestaciji i to na tri jezika: engleskom, turskom i jeziku naroda kojem pripada pozvani pjesnik. Pjesnici svoju poeziju čitaju po trgovima i ulicama Istanbula. Prije nekoliko godina na Festivalu je učestvovala i Sanja Domazet, univerzitetski profesor iz Beograda, čije su pjesme nagrađene i pohvaljene.

Mehmed II, kako kažu istoričari, bio je dan i noć opsjednut osvajanjem Konstantinopolja i Crkve svete mudrosti koju je po svaku cijenu želio da pretvori u džamiju. U toku noći nije se odvajao od svoje sablje kojom je, kako je u istorijskim dokumentima otkrio pisac Ćamil Sijarić, na prevaru odsjekao glavu posljednjem kralju Bosne Stjepanu Tomaševiću, na Carevoj ćupriji, 25. maja 1463. godine. Stjepan Tomašević je tražio pomoć od tadašnjeg pape za odbranu od turske najezde, ali je prećutno odbijen.

Nedaleko od oltara u Aja Sofiji, ubrzo poslije okupacije, postavljen je mihrab koji pokazuje pravac prema Meki, zatim se u narednih nekoliko vjekova izgrađena četiri minareta sa kojih i danas odjekuje ezan iako je crkva/džamija nepunih devet decenija muzej u čijim dokumentima piše da ne treba da se održavaju ni liturgije, ni mise, ni hutbe (propovijedi, molitve). U 19. vijeku italijanski arhitekti postavili su u džamiji i četiri velika medaljona sa citatima iz Kurana.

Sve ovo ne umanje sjaj i raskoš hiljadu godina najveće i najljepše hrišćanske bogomolje na svijetu. Inspirisani ovim hramom, Mikelanđelo i italijanski graditelji koristili su i neke ideje iz Aja Sofije za izgradnju Crkve svetog Petra u Rimu. Sve do 1932. godine, od 1453., dakle 479 godina, Aja Sofija je bila džamija, a onda je proglašena za muzej. Poslije osam i po decenija, prije tri-četiri godine, održana je hutba u Aja Sofiji i tako prekršno pravilo da ova svetinja bude muzej, a ne mjesto ispoljavanja bilo koje religije. I inače, radiklani islamisti, među kojima ima i univerzitetskih profesora, često protestuju pred muzejom – crkvom-džamijom – i pišu peticije da Crkva svete mudrosti ponovo bude pretvorena u džamiju. Toj ideji pridružio se i savremeni sultan Tajip Erdogan i rekao da treba razmisliti da Aja Sofija ponovo bude džamija.

Aja Sofija spada među najljepše građevine Craigrada i to s ponosom ističe i većina stanovnika Istanbula, ovog lijepog grada na Bosforu, gdje živi više od petnaest miliona stanovnika. To je najveći evropski grad i poslije Kaira drugi muslimanski grad u svijetu po broju ljudi koji u njemu žive. U neposrednoj blizini Aja Sofije je Plava džamija, Ahmedija, najljepša džamija u Istanbulu. I Aja Sofija i Plava džamija su dragulji svjetske arhitekture.

Ove godine, na 567. godišnjicu pada Konstatinopolja, u Aja Sofiji ponovo je održana molitva – hutba i tako još jednom prekršeno pravilo da u ovom Muzeju više ne bude ni liturgija, ni misa, ni hutbi. Ništa novo: u ostvarivanju svojih ciljeva vjernici i vojnici ne poštuju nikakva pravila ni zakone, niti se osvrću na moralne norme. Tako je to otkako je svijeta i vijeka.