In Memoriam: Nelson Mandela, priča o jednoj borbi

Povezani članci

• Povratak ekonomskog nacionalizma
• Cijene nafte ponovo pale, ali i dalje vlada nesigurnost
• Blinken na ministarskom sastanku Quad grupe
• Zastupnički dom Kongresa usvojio rezoluciju kojom se osuđuje Rusija
• Nijemci vjeruju u EU više nego ikada ranije u historiji
• Predsjednik Tunisa raspustio parlament

Piše: Biljana Jovićević, RSE

Nelson Mandela, borac protiv aparthejda i prvi crni predsednik Južnoafričke Republike, umro je u 95. godini, saopštio je predsednik Jakob Zuma.

“Naš narod je izgubio svog najvećeg sina”, rekao je Zuma u obraćanju naciji. “Ono što smo videli u njemu, tražimo u svima nama. Dragi Južnoafrikanci, Nelson Mandela nas je povezao i zajedno ćemo se sa njim oprostiti”.

Južnoafrikanci su se odmah nakon vesti o smrti okupili ispred kuće svog nekadašnjeg predsednika gde pevaju i uzvikuju slogane u njegovu čast, a iz celog sveta usledile su izjave saučešća zbog odlaska čoveka koji je bio simbol pomirenja i borbe protiv nepravde.

Mandela je umro okružen članovima porodice u 20:50 po lokalnom vremenu u kući, gde je prebačen nakon tri meseca u bolnici ranije ove godine zbog upale pluća.

Prema Zuminim rečima, za Mandelu će biti organizovana državna sahrana, a zastave su od petka pa do posle sprovoda spuštene na pola koplja.

Iz celog sveta stižu telegrami saučešća. Američki predsednik Barak Obama (Barack Obama) izjavio je da je Mandela postigao mnogo više nego što se može očekivati od bilo kog čoveka i da je svojoj zemlji ostavio u nasleđe slobodu i mir sa svetom.

“Izgubili smo jednog od najuticajnijih, najhrabrijih i duboko dobrih ljudi”, izjavio je predsednik SAD u Beloj kući, prenosi AP. “Ja sam jedan od miliona koji je crpeo inspiraciju iz života Nelsona Mandele. Kao mnogo ljudi širom sveta, ne mogu u potpunosti da zamislim svoj život bez primera koji je Mandela postavio”, rekao je Obama.

Nelson Mandela (95), lider pokreta za ukidanje aparthejda i prvi crni predsednik Južnoafričke republike koji je preminuo u četvrtak, odlazi u istoriju kao jedan od najpoznatijih boraca za ljudska prava.

Mandela je izabran za prvog demokratskog predsjednika četiri godine nakon što je pušten iz zatvora u kojem je već bio proveo skoro tri decenije.

Politička geneza jednog od simbola borbe za ljudska prava i oslobađanje od aparthejda, možda se najbolje može opisati u činjenici da je od militantnog borca protiv aparthejda i lidera i suosnivača „Umkhonto we Sizwe“ (Koplje nacije), vojnog krila Afričkog nacionalnog kongresa (ANC), pravo na slobodu i poštovanje tražio samo mirnim putem i zagovarao pomirenje.

Naime, pojavljujući se u kultnom filmu Spike Lee-a “Malcom X”, i izgovarajući jedan od Malcolmovih čuvenih govora u kojem kaže „Mi proglašavamo naše pravo da na zemlji budemo ljudska bića, poštovani kao ljudska bića, da imamo prava kao sva ljudska bića u ovom društvu, na ovoj zemlji, na ovaj dan, prava koja namjeravamo da osvojimo…“, izostavio je završetak rečnice koji glasi „svim neophodnim sredstvima“.

Moguće da je na to presudan uticaj imala činjenica da je od kazne doživotne robije u zatvoru proveo punih 27 godina, od toga najveći dio u zloglasnom Robben Islandu.

Svakom ko je gledao film „Invictus“, reditelja Clinta Eastwooda, sa Morganom Freemanom u ulozi Mandele, za koji su kritičari rekli da je film koji biblioteka svakog fakulteta političkih nauka u svijetu mora imati, sigurno se urezala u sjećanju scena kada bijeli kapiten ragbi tima Južne Afrike (igra ga Matt Damon), zemlje čiji predsjednik u tom trenutku jeste upravo Mandela ali podjele i rane još uvjek svježe i nezacijeljene, nasred Mandeline zatvorske ćelije raširi ruke i shvati da sa obje strane dodiruje zid i da je njegov predsjednik u toj ćeliji proveo najveći dio svoje zatvorske kazne.

Ta scena jednako je upečatljiva kao i sam kraj, odnosno finale u kojem je, i u filmu i u životu, Svjetski kup u ragbiju osvojila Južna Afrika, a njen prvi demokratski izabrani predsjednik Mandela na teren izašao u dresu Springboksa, nacionalnog ragbi tima kojeg su prethodno mrzili crni Južnoafrikanci, a koji je pobijedio u istorijskom finalu koje je kao nikad bio mnogo više od sportskog događaja.

U knjizi “Dug put do slobode“ opisao je svoju decenijsku borbu protiv aparthejda i rasne segregacije, a počeo je tajno pisati još u zatvoru. I to je jedna od knjiga koja bi trebala biti obavezna literatura ne samo studentima političkih nauka.

Ljudi se mole za Mandelu, jun 2013.

Aparthejd se u Mandelinoj Južnoj Africi sprovodio kao sistem legalnog rasnog raslojavanja i segregacije. Bijela manjina Južne Afrike koju je činilo oko 13 posto stanovništva vladala je nad tamnoputom većinom. Ta legalizovana podjela, segregacija, imala je četiri kategorije: bijelci koji su potomci evropskih doseljenika, obojeni čiji potomci potiču od više od jedne rase, te afrička i crna. Dio stanovništva koji spada u afričku i crnu grupu nije imao pravo glasa niti predstavnike u organima centralne vlasti.

Segregacija je provođena u svim segmentima društva na svim javnim mjestima, prijevozu, školama i stambenim naseljima. Milioni crnaca bili su gurnuti u tzv. “zavičaje” daleko od velikih gradova i uglavnom su radili po rudnicima zlata i dijamanata. I sam Mandela je bio čuvar u rudniku u jednom perodu svog života.

Aparthejd utemeljen na zakonu provođen je na nasilan i brutalan način od dolaska na vlast Nacionalne partije 1948. godine. Da bi održala aparthejd, bijela Nacionalna partija je opozicione grupe stavila van zakona, a politički disidenti zatvarani su bez suđenja i mučeni, dok su mirne demonstracije često završavane nasiljem.

Zatvoreništvo

Mandela političku karijeru počinje upravo te 1948. iako je još kao student umjetnosti počeo da se interesuje i politički angažuje uključujući se u studentski savjet koji je organizovao bojkot protiv univerzitetske politike. Naknadno je shvatio da je pravo oblast koja će mu omogućiti efikasniju borbu za ljudska prava. Polovinom pedesetih godina prošlog stoljeća, nakon usvajanja Povelje slobode 1955,koja se smatra temeljnom bazom za borbu protiv aparthejda, sa kolegom advokatom Oliverom Tambom besplatno je ili za minimalne troškove pomagao mnogim obespravljenim crncima.

Mandelina inspiracija na početku borbe protiv aparthejda bio je Mahatma Gandi da bi nakon hapšenja u decembru 1956. godine, i stasale nove generacije mladih crnačkih boraca za ljudska prava, sam 1961. postao lider vojnog krila Afričkog nacionalnog jedinstva zvanog „Koplje slobode“ čiji je i suosnivač. Koordinirao je brojne sabotaže protiv raznih vojnih i vladinih meta, pravio planove za mogući gerilski rat ako sabotaže ne uspiju da okončaju aparthejd. Istovremeno je van zemlje formirao paravojne centre za obuku jedinica.

Njegov saborac Wolfie Kodesh opisao je tadašnji Mandelin militantni angažman kao „ciljane napade na simbole aparthejda – pošte i vladine kancelarije – ali sa preciznim planom da niko ne strada“.

Sam Mandela je to opisao kao „posljednje utočište“, jer su ga godine narastajuće represije i nasilja države nad crnačkom manjinom uvjerile da dugodišnji nenasilni protesti protiv aparthejda nijesu dali nikakav rezultat. Nakon što je vladajuća Nacionalna partija pristala da pregovara sa njima ali i odbacila sve zahtjeve, vojno krilo ANC „Koplje slobode“ započelo je  sabotaže sa različtim metama u Johanesburgu, Port Elizabetu i Durbanu. Sve se okončalo Mandelinim hapšenjem avgusta 1962. nakon više od godinu dana skrivanja i procesima poznatim kao suđenje Rivonia. U oktobru iste godine za 193 djela sabotaže osuđen je na pet godina zatvora.

Nakon hapšenja svih ostalih članova vojnog krila i novog suđenja 12. juna 1964. godine svi su, osim jednog člana koji je potpuno oslobođen odgovornosti, osuđeni na doživotnu zatvorsku kaznu. Objašnjavajući manifest „Koplja slobode“ Mandela je rekao:

„Tokom svog života ja sam posvetio sebe borbi za prava afričkog naroda. Borio sam se protiv bijele dominacije i protiv crne dominacije. Njegovao sam ideal demokratskog i slobodnog društva u kojem svi ljudi žive zajedno u harmoniji i sa jednakim šansama. To je ideal za koji sam živio i koji ću, nadam se, ostvariti. Ali ako je potrebno to je ideal za koji sam spreman umrijeti.“

To je dokazao i time što je u više navrata početkom i sredinom osamdesetih odbio pomilovanje koje su mu nudili južnoafrički zvaničnici, pod pritiskom međunarodne zajednice i ugleda koji je Mandela stekao kao najprominentniji afrički lider iako u zatvoru. Predsjednik P.W. Bota mu je nudio slobodu uz uslov da „bezuslovno odbaci nasilje kao političko oružje“. Odbijajući ponudu u saopštenju koje je medijima proslijedila njegova kćer Zindzi, Mandela je naveo:

“Kakva mi se sloboda nudi dok organizacija naroda ostaje zabranjena? Samo slobodan čovjek može pregovarati. Zatvorenici ne mogu ući u ugovore.“

Iako ga je većina svijeta doživljavala kao političkog zatvorenika, međunarodna organizacija za zaštitu ljudskih prava Amnesty International nije ga uvrstila u svoju listu zbog militantnog načina borbe, ali se kasnije žalila zbog loših uslova koje je imao u zatvoru.

Za razliku od perioda kada je Mandela upravljao vojnim krilom ANC, osamdesetih godina ova gerilska grupacija počela je da izvodi akcije u kojima su žrtve postali i civili. Poznat je slučaj  bombaškog napada ispred crkve u Pretoriji u kojem je ubijeno 19 ljudi a 217 ranjeno. Nakon što je kasnije postao predsjednik, Mandela je kritikovao svoju partiju Afrički nacionalni kongres da su tokom svoje decenijske borbe protiv aparthejda i sami kršili ljudska prava i žestoko se usprotivio pokušajima iz svoje stranke da se dokazi o tome uklone iz izvještaja Komisije za istinu i pomirenje.

Interesantan je podak da je, iako već godinama univerzalni simbol borbe za slobodu i ljudska, dobitnik Nobelove nagrade za mir i brojnih američkih priznanja uključujući i od predsjednika SAD, sve do jula 2008. samom Mandeli i članovima ANC bio onemogućen ulazak na teritoriju SAD, osim u zgradu UN u New Yorku bez specijalnog odobrenja američkog državnog sekretara, jer su i Mandela i partija još od perioda Južne Afrike u vrijeme aparthejda bili označeni kao teroristička organizacija.

Dvadeset sedam godina provedenih u zatvoru kao politički zatvorenik, što je prema južnoafričkim kriterijumima grupa D na dnu klasifikacije zatvorenika, i najgori uslovi koji podrazumijevaju jednu posjetu i jedno pismo u šest mjeseci, omogućila mu je još jednu pravničku diplomu i to u Londonu putem posebnog programa korespodencije, te ugled jednog od najpoznatijih i najuticajnih boraca za ljudska prava, ogromnu podršku u svijetu, a sa druge strane vlastima Južne Afrike sve veće probleme.

Stoga je i premijer Kobie Coetsee, koji se ranije protivio ponudi za pomilovanje, počeo sve češće da ga posjećuje u naredne četri godine. U svijetu poznati slogan „Free Nelson Mandela“ i dolazak na mjesto predsjednika Federika de Klerka koji je zamijenio Bothu, utro je put oslobađanju Mandele.

Poslije decenija međunarodnih osuda, ekonomskih i kulturnih sankcija i narastajućeg unutrašnjeg otpora, režim aparthejda počinje da slabi, a situacija u zemlji kulminira 1989. baš kada de Klerk postaje predsjednik.

Predsjednik

Oslobađanje Mandele je najavljeno 2. februara 1990, a Mandela je uz direktan TV prijenos u cijelom svijetu iz zatvora oslobođen 11. februara 1990.

U obraćanju naciji tada se obavezao na mir i pomirenje sa bijelom manjinom u zemlji, ali ipak jasno stavljajući do znanja da oružana borba Afričkog nacionalnog kongresa nije okončana sve dok se sa vladajućom bijelom manjinom ne postigne dogovor o ukidanju aparthejda i segregacije i pravo glasa crnoj većini na lokalnom i na nacionalnom nivou.

Nakon vraćanja na čelo svoje ANC partije, uslijedile su četiri godine teških, pa i krvavih pregovora, imajući u vidu brojne incidente i ubistva, no sve je 1994. godine rezultiralo prvim multirasnim izborima u Južnoj Africi.

Godinu prije toga Mandela i de Klerk su zajedno nagrađeni Nobelovom nagradom za mir iako su odnosi između njih dvojice ponekad bili veoma teški i na ivici, posebno zbog brojnih incidenata i političkih ubistava čak i visoko pozicioniranih članova ANC tokom pregovora.

Prvi multirasni izbori održani su 27. aprila 1994. godine, i ANC predvođen Mandelom pobijedio je sa 62 odsto podrške građana, a on je 10. maja iste godine postao prvi crni predsjednik Južne Afrike. De Klerk je postao njegov prvi zamjenik, kao predstavnik do tada vladajuće bijele Nacionalne partije.

Sa Thabom Mbekijem kao drugim zamjenikom, formirana je Vlada nacionalnog jedinstva. Od maja 1994. do juna 1999, Mandela je bio predsjednik Južne Afrike u jednom tranzicionom mandatu, odbijajući i pored popularnosti i ugleda koji je uživao da se kandiduje za drugi. Za to vrijeme u fokusu njegove domaće politike bilo je nacionalno pomirenje i poboljšanje života građana Južne Afrike sa akcentom na socijalna i ekonomska pitanja.

Nelson Mandela nekoliko dana nakon puštanja iz zatvora, 25. februar 1990.

Jedan od prvih gestova u pravcu nacionalnog pomirenja bio je Svjetski kup u ragbiju koji je 1995. održan baš u Južnoj Africi. Tu je priliku Mandela iskoristio da motiviše svoje zemljake da se okupe i svi zajedno stanu iza „Springboksa“ prethodno kod crnih i obojenih Južnoafrikanaca omrznutog nacionalnog ragbi tima.

Južna Afrika je u epskom finalu pobijedila Novi Zeland, a Mandela je na pobjedničko postolje donio pehar kapitenu Francoisu Pienaaru obučen baš u njegov dres sa brojem šest na leđima. Taj se čin smatra ogromnim korakom ka pomirenju crnih i bijelih Južnoafrikanaca.

Prepoznatljiv po svojim „Batik“ košuljama koje je nosio čak i u formalnim prilikama (popularne još i kao Madiba košulje, odnosno tata košulje po jednom od njegovih nadimaka), osim na pomirenje fokusirao se na progresivne socijalne reforme posebno u oblasti zdravstvene zaštite i pristupa zapošljavanju te uslovima rada, koje su imale za cilj da smanje jaz između ekonomskih i socijalnih nepravdi u zemlji.

Da nije samo dobar govornik već i da obećanja sprovodi u djelo, neki od podataka sami za sebe govore. Tri miliona ljudi dobilo je telefonske linije, za milion i po djece obezbijeđen je pristup obrazovanju, 500 novih klinika je otvoreno ili obnovljeno, dva miliona ljudi dobilo je električnu energiju, pristup vodi obezbijeđen je za još tri miliona ljudi, 750.000 novih kuća je izgrađeno, a za skoro tri miliona ljudi za njegova mandata je počela izgradnja kuća. Proširena je zdravstvena zaštita posebno za djecu, majke i starije, a besplatni školski obroci obezbijeđeni su za 3,5 do pet miliona školske djece.

Nije bio nepogrješiv, ponegdje i nije reagovao efikasno kako treba, poput situacije sa krizom oko HIV/AIDS-a epidemije, ali je svoj neuspjeh priznao i u kasnijem dobrotvornom radu. Borba protiv AIDS-a postala je prioritet.

Takođe je veliki ugled i uticaj koji je uživao u svijetu koristio za posredovanje u nekim međunarodnim krizama, gdje je nekad bio manje, nekad više uspješan, a i nakon povlačenja sa funkcije predsjednika ostao je angažovan u mnogobrojnim humanitarnim i organizacijama  za zaštitu ljudskih prava i naravno glasno komentarisao sve važne svjetske teme. Protivio se intervenciji NATO na Kosovu 1999. Posebno je bio kritičan prema politici Georga W. Busha u brojnim govorima, stoga što je prema njegovom mišljenju Bush podrivao Ujedinjene nacije, naročito na slučaju Iraka. Pozivao je Savjet bezbjednosti da mu se suprotstavi.

„Ono što osuđujem je da jedna sila, predvođena predsjednikom koji nema viziju, koji ne umije da razmišlja kako treba, sada želi da gurne svijet u novi holokaust“. Oštro je kritikovao i tadašnjeg britanskog premijera Tonya Blaira kojeg je nazavao „ministrom vanjskih poslova SAD“.

Povlačenje iz političkog života

Kada je postao predsjednik imao je 75 godina, a kada se povukao iz javnog života 2004. osamdeset pet. Preživio je rak prostate, a osim borcima za slobodu i ljudska prava, inspiracija je generacijama i generacijama umjetnika širom svijeta koje su mu posvetile svoja djela. Njegov 90. rođendan 2008. imao je centralnu proslavu velikom koncertom svjetskih zvijezda u Hyde Parku u Londonu. U međuvremenu je sve više ulica, trgova  i organizacija širom velikih i malih gradova svijeta koji nose njegovo ime a spomenici i biste sa njegovim likom u predvorjima su mnogih važnih ustanova širom svijeta.

Posljednja javna pojavljivanja bilježe se na Svjetskom fudbalskom prvenstvu 2010. u Južnoj Africi, i tri godine prije toga 18. jula 2007. kada su Mandela, njegova treća supruga Graca Machel i Desmond Tutu, svećenik koji je također simbol borbe za slobodu, osnovali grupu koju čine svjetski uglednici okupljeni pod imenom Stariji (The Elders) da bi dijelili savjete svojom mudrošću i nezavisnim mišljenjem za brojne svjetske probleme. Arhiepiskop Tutu je predsjedavjući, a članovi su među ostalim i Kofi Annan, Jimmy Crater, Mery Robinson, Ela Bhatt, Li Zhaoxing, Muhamad Yunus i drugi.

„Grupa može govoriti jasno i glasno, raditi javno i iza scene na svim akcijama koje treba preduzeti“, objasnio je Mandela formiranje ove grupe. „Zajedno ćemo raditi da podržimo hrabrost gdje vlada strah, uspostavljati dogovor gdje je konflikt i inspirisati nadom gdje je ona nestala“, precizirao je tada 89-godišnji Nelson Mandela.

Mandela je prvi pripadnik svoje porodice sa kraljevskim korijenima, koji je pohađao školu. Mandela, u svom Xhosa klanu poznat po nadimku Madiba, što na jeziku njegovog naroda znači tata, rođen je 18. jula 1918. kao dijete treće žene njegovog oca Gadle Henryija Mphakanyiswa, koji je bio prvi čovjek grada Mvezo. Mandelin otac je sa četiri žene imao 14-toro djece, četiri sina i devet kćeri. Mandelini preci bili su vladari ili kraljevi Thembu naroda. Djetinjstvo je proveo sa majčinim klanom u dinastiji Kuća desne ruke.

Njegovo rođeno ime Rolihlaha znači „onaj koji pravi nevolje“. No, Rolihlaha Mandela je kao prvi član svoje porodice koji je pohađao školu od učiteljice dobio englesko ime Nelson. Sam se ženio tri puta imao šestoro djece, dvadeset unuka i mnogo praunuka. Jedan od njegovih sinova umro je od AIDS-a 2005. u 54 godini.

Novembra 2009. Generalna skupština UN je 18. jul, dan njegovog rođenja, proglasila za Mandela Dan čime se označava njegov doprinos slobodama u svijetu. Na taj dan bi svi pojedinci 67 minuta u znak poštovanja za Mandelinu 67 godina dugu borbu za socijalnu pravdu, trebalo da učine nešto za druge.

Dva puta se u prošloj deceniji pojavila lažna vijest o njegovoj smrti, jednom je nasjeo čak i CNN.