SRĐA PAVLOVIĆ: Opsada Dubrovnika – rat za mir

Povezani članci

• Marxism for Dummies
• Nazad u centar pažnje
• Željko Komšić: Dodik gubi šta god da uradi
• Politika laži kao planetarna sudbina
• Tiro: Suspenzija će izvući bh. fudbal iz ralja politike
• Hamdija Lipovača podnio ostavku!

Foto: brod portal

Opsada Dubrovnika – rat za mir[1]

Istorija i pamćenje

Devetomjesečna vojna opsada Dubrovnika, od jeseni 1991. do proljeća 1992, imala je nesagledive negativne posljedice ne samo za ovaj grad i čitavu Dubrovačku regiju, već i za Crnu Goru i njene građane. U to vrijeme, vojne operacije oko Dubrovnika su iznova fokusirale pažnju međunarodne javnosti na sukobe u bivšoj Jugoslaviji. Ranije razaranje Vukovara od strane JNA i raznih srpskih paravojnih jedinica, i naoko besmisleni napad na Dubrovnik, su donekle modifikovali stav međunarodne zajednice o konfliktu u nekadašnjoj SFRJ.[2]

Dr. Srđa Pavlović

Iako različite procjene tadašnjih vojnih operacija u Dubrovačkoj regiji još uvijek izazivaju oštre debate među istoričarima i političarima, mnoga pitanja ostaju bez jasnog odgovora. Građani Crne Gore su u međuvremenu ostavljeni sami sebi da rješavaju dileme iz tog perioda i da se nose sa nelagodnim sjećanjima iz jeseni i zime 1991. Ko je inicirao vojne operacije u regionu Dubrovnika, i ko treba da snosi odgovornost za katastrofalne posljedice ove avanture? Da li se odgovornost za ovaj vojni i politički fijasko može i treba raspodijeliti među svim crnogorskim građanima, ili se mora jasno definisati pojedinačna vojna i politička odgovornost? Da li je uopšte bilo opsade, ili su jedinice JNA i crnogorski dobrovoljci ušli na teritoriju Hrvatske kako bi “oslobodili” njene građane iz smrtonosnog zagrljaja “ustaških vlasti”? Čiji vojnici su držali Dubrovnik na nišanu: srpski ili crnogorski? Da li je Crna Gora bila u ratu, i da li su s druge strane Debelog Brijega zaista pripremali napad na Crnu Goru? Da li je grad bio bombardovan, ili je sve bilo namješteno od strane lokalnih pirotehničara, kako bi se prevarila međunarodna javnost i lažno tvrdilo da je grad meta velikosrpske invazije?[3]

Odgovori na ova pitanja su različiti u zavisnosti od toga koga pitate, kako formulišete pitanje, i zašto postavljate pitanje. Drugim riječima, odgovori su bazirani na različitim shvatanjima razloga za raspad bivše Jugoslavije i na suprotstavljenim viđenjima unutrašnje dinamike ovog procesa. I pored značajnih razlika u procjeni motiva za dubrovačku operaciju, može se uočiti jedna zajednička crta suprotstavljenih tabora: snažna emotivna vezanost za određenu nacionalnu paradigmu. Iako mnogobrojni raspoloživi dokumenti i dostupni istorijski izvori o napadu na Dubrovnik nude jasne odgovore na neka od postavljenih pitanja, svjestan sam činjenice da tekst koji slijedi predstavlja samo jedan segment u tekućoj debati o razlozima raspada nekadašnje Jugoslavije. Stoga je namjera ovog rada da, na osnovu raspoloživih primarnih i sekundarnih izvora, ponudi još jednu analizu dešavanja u Dubrovačkoj regiji iz 1991. godine, iako se ona može kositi sa diskursom koji prevladava u Crnoj Gori i Srbiji. Uvjeren sam da je otvoren i iskren razgovor o opsadi Dubrovnika, i pitanjima koje je ova akcija pokrenula u Crnoj Gori, prava (jedina) polazna tačka u procesu istinskog suočavanja sa greškama iz prošlih dana. Takođe smatram da ćutanje na ovu temu ne doprinosi životno važnom pitanju crnogorsko-hrvatskih odnosa: pomirenju. Ono što se treba izbjeći jeste da se ostavi prostor vladajućoj eliti da fingira pomirenje iz razloga političkog opstanka, dok se građani Crne Gore bore sa nametnutim osjećanjem kolektivne krivice.

Ovaj rad se bavi analizom političke pozadine i posljedica ove vojne akcije, kao i ulogom tadašnjih crnogorskih političkih i vojnih elita u dubrovačkoj operaciji. Namjera mi je da ponudim istorijski kontekst koji je neophodan da bi se pomenuta dešavanja bolje razumjela, ali i da problematizujem vladajući diskurs o napadu na Dubrovnik. Uvjeren sam da je ova problematika isuviše značajna da bi se dopustilo da se ona izgubi u lavirintima političke trgovine između Crne Gore, Hrvatske, i međunarodne zajednice. Tekst koji slijedi oslanja se na brojne dokumente međunarodnih organizacija kakve su UNESCO, UN komisija eksperata, izvještaji posmatrača EU i transkripti međunarodnog suda u Hagu (ICTY). Primarni i sekundarni izvori korišćeni u ovom tekstu uključuju stručne radove na temu raspada bivše Jugoslavije, privatne dnevničke zapise iz 1991. godine, i mnogobrojne novinske izvještaje iz vremena dubrovačke operacije. Kada su u pitanju primarni izvori vezani za ovaj period u Crnoj Gori, moram napomenuti da je uočljiv nedostatak volje vladajućih struktura da istoričarima stave na raspolaganje dokumenata iz tog perioda. Nadam se da će doći vrijeme kada će pristup ovim dokumentima biti znatno olakšan. Najveći dio istraživanja na kojima se bazira ovaj rad obavljen je tokom višemjesečne pripreme materijala za dokumentarni film o napadu na Dubrovnik, pod naslovom “Rat za Mir.”[4]

Istorija i demografija

Dubrovnik je osnovan sredinom sedmog vijeka. Zadugo je bio pod protektoratom Vizantije, čije su armije 887. godine okončale petnaestomjesečnu saracensku opsadu ovog grada. Skoro stotinu godina kasnije, vizantijski vladari su iznova pomogli Dubrovnik, nakon što je grad bio spaljen u vojnom naletu Bugara. Godine 1000. Dubrovnik je priznao autoritet Venecije, ali se 1018. godine vratio pod zaštitu Vizantijskog carstva. Srpski vladar Stefan Nemanja je 1185. godine bezuspiješno pokušao osvojiti Dubrovnik. Kao rezultat mirovnog ugovora potpisanog sa Nemanjom, Dubrovnik je ostvario pravo trgovine sa provincijom Ras. Od 1205. do 1358. godine, ovaj grad je bio pod patronatom Venecije, ali je nakon potpisivanja Zadarskog mira 1385. godine, postao dio Ugarsko-hrvatskog kraljevstva.[5] Tokom četrnaestog i ranog petnaestog vijeka, Dubrovnik je bio uspiješni grad-država, čiji su diplomate imale rezidencije u Rimu i Madridu. U šesnaestom vijeku, ovaj grad je bio glavni trgovački rival Venecije i imao je flotu od preko 200 brodova. Tokom kasnih 1780-tih godina, dubrovački brodovi su plovili preko okeana, za Njujork i Baltimor. Tokom svoje bogate istorije ovaj grad je bio stecište trgovaca, političara, putnika, i vladara. Njegova bogata kulturna baština privlačila je pažnju mnogih.[6] Francuske trupe su okupirale Dubrovnik 1806. godine, a dvije godine kasnije Maršal Marmon je ukinuo Dubrovačku republiku i grad stavio pod francusku upravu. Nakon kongresa u Beču 1815. godine, Dubrovnik je aneksiran od strane Austrijre i ostao je dio Austro-ugarske imperije sve do okončanja Prvog svjetskog rata. Između 1918. i 1939. godine, ovaj grad je bio dio Zetske banovine, da bi nakon 1945. godine postao integralni dio republike Hrvatske, i Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije.[7] Sa mnogim srednjovjekovnim crkvama, katedralama i palatama iz baroknog perioda, Dubrovnik zaista predstavlja biser Jadrana, i od 1974. godine nalazi se na UNESCO listi svjetske baštine.[8]

Početkom 1991. godine, Dubrovnik je bio centar regije koja je obuhvatala 979 kvadratnih kilometara teritorije, od poluostrva Prevlaka na granici sa Crnom Gorom, do poluostrva Pelješac. Po popisu iz 1991. godine, Dubrovačka regija je imala preko 71.000 stanovnika, a u samom gradu Dubrovniku živjelo je 50.000 stanovnika. Etnička kompozicija stanovništva u regiji je bila sljedeća: 82.4% Hrvati, 6.8% Srbi, dok su 4% bili muslimani. Ostatak populacije je bio mješovitog etničkog porijekla, i pokazivao je elemente tipične za preko 20 različitih etničkih grupa.[9]

Racionalizacija straha i mržnje

Tokom ranih 90-tih godina, kada je počela posljednja faza raspada nekadašnje SFRJ, i kada su Slovenija, Hrvatska, i Bosna tražile nezavisnost, Dubrovnik je još jednom privukao pažnju svjetske javnosti. Ovoga puta, razlozi zašto je ovaj primorski grad dospio na naslovne stranice skoro svih svjetskih novina, nijesu bili bogatstvo njegovih palata i raznovrsnost gradskih kulturnih tekovina. Svjetska pažnja je bila usmjerena ka Dubrovniku zato što je grad bio pod vojnom opsadom, i zato što su granate padale po poznatim crvenim krovovima gradskog jezgra.

Rane 1991. godine, nakon naglog porasta velikosrpskog nacionalizma ovaploćenog u politici Slobodana Miloševića, nacionalističke elite u bivšim republikama bivše Jugoslavije su se odlučile za traženje nezavisnosti. Ova dešavanja su poremetila osjetljivi etnički balans u regionu i kreirane su oblasti koje su bile naseljene neželjenim “drugima.”[10] Hrvatska se odvojila od nekadašnje SFRJ 25. juna 1991. godine, da bi proglasila nezavisnost 8. oktobra iste godine. Uslijedile su godine ratovanja za ideologije i teritorije između srpskih i crnogorskih dobrovoljaca i paravojnih formacija, koje su bile pomagane od strane JNA sa jedne i slovenačkih, hrvatskih, i snaga bosanskih muslimana sa druge.

Pravni aspekti dubrovačke operacije i čitavog rata u Hrvatskoj su jos uvijek predmet žustrih debata. Neki od pravnih eksperata tvrde da je ovaj konflikt bio građanski rat i unutrašnje pitanje Jugoslavije. Takođe se može ustvrditi da je dubrovačka operacija bila međunarodni sukob, imajući na umu činjenicu da je Hrvatska postala nezavisna 8. oktobra, 1991. godine, odnosno, osam dana nakon što su jedinice JNA, crnogorski rezervisti i dobrovoljci, potpomognuti snagama MUP-a Crne Gore, ušli na hrvatsku teritoriju. Međunarodno priznanje hrvatske nezavisnosti je, doista, uslijedilo nešto kasnije, pa se ova činjenica često koristi kao dokaz protiv internacionalizacije napada na Dubrovnik. Pravničke finese, međutim, ne umanjuju činjenicu da, u vrijeme kada su JNA i crnogorski rezervisti napredovali ka Dubrovniku, Hrvatska nije bila integralni dio nekadašnje Jugoslavije u bilo kojem smislu. Zagovarače teze o neustavnoj secesiji Hrvatske valja podsjetiti na činjenicu da je SFRJ (čije je očuvanje bilo dio tadašnje ratne retorike u Srbiji i Crnoj Gori) prestala da postoji kao jedinstvena država, i da je njen ustav de facto poništen 30. juna 1991. godine. Tog dana je održana sjednica Savjeta za zaštitu ustavnog poretka, na kojoj je srpski predstavnik, Borisav Jović, izjavio da Srbija nema primjedbi na otcjepljenje Slovenije.[11] Štaviše, tadašnji savezni ministar odbrane, General Veljko Kadijević, pisao je kasnije u svojoj knjizi da bi nakon odlaska Slovenije JNA morala da se bori za zaštitu granica nove Jugoslavije.[12]

Vojna situacija u Hrvatskoj se pogoršala tokom jula i avgusta 1991. godine. Polovinom avgusta JNA je intervenisala u Istočnoj Slavoniji, i 26. avgusta započela masivni napad na Vukovar. JNA je nadalje intervenisala u Krajini i duž dalmatinske obale, dok je ratna mornarica blokirala hrvatske primorske gradove. Ubrzo potom, 25. septembra 1991. godine Ujedinjene nacije su uvele embargo na prodaju oružja svim republikama nekadašnje Jugoslavije. Izvještaj ekspertske gupe UN, podnesen 28. decembra 1994. godine, donosi podatke da su 23. septembra 1991. hrvatska sela Vitaljina i Brgat bila izložena jakoj artiljerijskoj vatri.[13]

Crnogorski zvaničnici iz tog vremena su koristili svaku priliku da naglase kako Crnoj Gori prijeti opasnost od invazije iz Hrvatske, i da podsjete da će se Crna Gora zaista braniti svim raspoloživim sredstvima. Crnogorskim političarima su u ovom naporu svesrdno pomagali državni mediji. Kada su bili u pitanju vojna situacija u Hrvatskoj, i ratni sukobi na prostorima nekadašnje Jugoslavije uopšte, dnevni list Pobjeda je igrao centralnu ulogu u “podsjećanju” crnogorskih građana na vrijednosti tradicionalnih koncepata poput pravde, ponosa, istorijskog prava, i njihove dužnosti da brane otadžbinu od “sila fašizma”. U Crnoj Gori je tada svaki znak pacifizma bio proglašavan izdajom i kukavičlukom. Samozvani vođa SK-Pokret za Jugoslaviju, R. Krsmanović, je u Pobjedi od 4. avgusta 1991. godine tvrdio da “biti pacifista u ovom trenutku blisko je kapitulaciji pred fašizmom, i to ništa manje nego 1941.”[14] Mjesec dana kasnije, tadašnji predsjednik crnogorske vlade, Milo Đukanović, je za Pobjedu od 18. septembra 1991. prokomentarisao afirmisanje principa dobrovoljnosti u vojsci kao krupan propust, naglasivši da danas ratuju patriote, jer im je ugrožena država, a da je na sceni nekakav apstraktni pacifizam. Sudeći po reporteru Pobjede, predsjednik vlade se tada zalagao da se na dezertere treba primjenjivati zakon, “ali ne nikakav novokomponovani, prema kome se ljudi tjeraju s posla.”[15] U cilju “smirivanja strasti” Đukanović je prokomentarisao da zbog hrvatske šahovnice više nikada neće igrati šah, da bi dvanaest godina kasnije, tu svoju izjavu okarakterisao kao “apsolutno benignu” u poređenju sa izjavama koje su dolazile iz Zagreba i jasno definisale pretenzije na Boku Kotorsku.[16]

Tokom 1991. godine urednički komentari Pobjede su pokušavali da objasne jugoslovensku krizu na nivou binarne opozicije: kao konflikt između diplomatije i oružja, koji je započeo 1991. godine. Komentatori su naglašavali da su Hrvatska i Slovenija izabrale oružje kao sredstvo za ostvarivanje političkih ciljeva. Sudeći po uredničkom komentaru u Pobjedi od 13. januara 1991. godine, odabir sile kao sredstva za ostvarivanje cilja “jasno otkriva koliko je primitivnog nacionalizma i feudalnog jelačićevskog konjušarstva stalo iza ‘mlade hrvatske demokratije’.”[17] Ovakav analitički diskurs je nadalje bio pojačan od strane vodećih crnogorskih političara. Tadašnji generalni sekretar vladajuće crnogorske partije, Svetozar Marović, je uzroke jugoslovenske krize vidio u “kontinuitetu agresivnog imperijalističkog katolicizma koji je Jugoslaviju doživljavao i doživljava kao jednu od staničnih i usputnih epizoda za ostvarivanje većih prostora vladavine, katoličkog interesa – vatikanske suverenosti i dominacije tog interesnog bloka.”[18] U svojoj nedjeljnoj kolumni u Pobjedi od 12. avgusta, Marović se osvrnuo i na prirodu hrvatske istorije, i njene fundamentalne nedostatke: “Hrvatska istorija nije bila tako značajna za evropske narode. Ona se, zato, morala dodatno proizvoditi u glavama njenih militantnih nacionalista. Zarobljenost nepostojećim činjenicama i velikim iluzijama temelj je hrvatskog državnog prava. Pozivanje ili pristajanje na stranu dominaciju u hrvatskoj istoriji, nazivalo se i naziva ‘poviješću’ njihove ‘nezavisne državnosti’.”[19]

Tokom rane jeseni 1991. godine, politički lideri u Crnoj Gori i vojni vrh JNA su racionalizovali agresiju na Dubrovnik kao neophodnu akciju u cilju očuvanja teritorijalnog integriteta Crne Gore i Jugoslavije, sprečavanja sukoba po liniji etničke pripadnosti, i kao jedini način da se sprijeci neustavna secesija Hrvatske. Uz napomenu da se u slučaju secesije Hrvatske, unutrašnje granice Jugoslavije moraju korigovati, crnogorski premijer Đukanović je optimistički najavio da je doslo vrijeme da se povuku demarkacione linije prema Hrvatima jednom za sva vremena, te obećao građanima Crne Gore da će te nove granice biti logičnije i pravednije od onih koje su iscrtavali “priučeni boljševički kartografi.”[20]

Vojna i politička dinamika opsade

Vojna komanda je objavila poziv za mobilizaciju u Crnoj Gori 16. septembra 1991. godine. Komanda Titogradskog korpusa je naredila svim obveznicima, i svima koji su bili određeni da pruže materijalnu pomoć, a koji su vođeni kao pripadnici ratne jedinice br. 2277, da se odmah upute ka ranije određenoj lokaciji.[21] Interesantno je primijetiti da je ova naredba za mobilizaciju objavljena putem radija, što se, do tada, kosilo sa pravilima službe. Komandant Titogradskog korpusa je našao za potrebno da se i narednog dana obrati javnosti putem Radio Nikšića i podrobnije objasni razloge za mobilizaciju. On je pozvao sve građane Crne Gore da ispune svoju ustavnu obavezu i iskoriste svoje pravo da brane slobodu, nezavisnost, teritorijalni integritet i državu ciji su “temelji ugroženi”.[22]

Neuobičajen način objavljivanja mobilizacije samo jedne jedinice putem medija i naknadno objašnjenje dato putem radija, govore o tome da su postojale sumnje po pitanju odziva na mobilizacijski poziv, te da se vojni vrh odlučio za javno prozivanje građana Crne Gore. Ova savremena verzija epskog plemenskog pokliča “Ko je junak, na ždrijelo!” imala je za cilj da obeshrabri potencijalne dezertere i unaprijed povuče linije razdvajanja među stanovnicima Crne Gore. Česte kritike u medijima upućene na račun dezertera i antiratnih aktivista nagovještavaju da je značajan broj crnogoskih građana bio rezervisan prema ideji odbrane imaginarnih kategorija kakve su srpstvo i jugoslovenstvo. Kako bi što više motivisala regrute za predstojeću “odbranu” otadžbine, Narodna stranka Crne Gore je, pod rukovodstvom Novaka Kilibarde, uputila poziv svojim članovima da se priključe jedinicama JNA. Rukovodstvo Narodne stranke je podsjetilo građane Crne Gore na sve njihove “patnje” koje je uzrokovao komunistički režim, i apelovalo je na osjećanje ponosa i pripadnosti široj srpskoj porodici. U svojoj proklamaciji objavljenoj u listu Pobjeda od 24. septembra Narodna stranka je pozvala na oružje za odbranu srpstva, i žestoko osudila svaki vid antiratne aktivnosti: “Poziv na demilitarizaciju Crne Gore upravo je poziv na izdaju koju očekuju hadezeovski istomišljenici u Crnoj Gori, na Kosovu i Metohiji.”[23]

Interesantno je zapaziti da su u tekstovima o situaciji na crnogorsko – hrvatskoj granici državni mediji u Crnoj Gori koristili termin “granica između Crne Gore i Hrvatske” sve do 27. septembra 1991. godine. Od tada se promijenila terminologija i počelo se govoriti i pisati o ”administrativnoj granici između Crne Gore i Hrvatske”. Pridjev “administrativna” je imao za cilj da ovu granicu okarakteriše kao stvar forme, a ne kao suštinsku demarkacionu liniju između dvije države. Granica na Prevlaci nije u Podgorici smatrana linijom razdvajanja između dvije države, pa su crnogorsko rukovodstvo i vojni vrh mogli svoju vojnu akciju na hrvatskoj teritoriji predstaviti međunarodnoj javnosti kao unutrašnji sukob.[24]

Nešto poslije pet sati ujutro, 1. oktobra 1991. godine vojnici JNA i crnogorski rezervisti su započeli vojnu kampanju u regionu Konavla. Stanovnici sela Vitaljina su se probudili uz artiljerijsku vatru koja je dolazila iz pravca Prevlake, Prijevora i Mojdeža. Nakon dužeg granatiranja, pješadija je ušla na hrvatsku teritoriju.[25] Najveći dio ove vojne formacije činili su pripadnici rezervnog sastava ostataka nekadašnje JNA iz Crne Gore. Njihov ulazak na hrvatsku teritoriju bio je podržan tenkovima, artiljerijom i avijacijom.

Vojne formacije su ušle u Dubrovačku regiju iz nekoliko pravaca i započele su lagano napredovanje kroz Konavle, prema Dubrovniku. Ova akcija je bila koordinirana sa nastupanjem jedinica JNA kroz Primorje i Rijeku Dubrovačku. Jedinica JNA koje je kasnije zauzela i držala visove iznad Dubrovnika, bila je Treći bataljon – 472. (Trebinje) motorizovana brigada, kojom je komandovao Kapetan prve klase, Vladimir Kovačević-Rambo. Treći bataljon su sačinjavala tri voda snajperista, jedan anti-tenkovski vod, vod sa minobacačima i tenkovsko odjeljenje. Sudeći po izvještaju ekspertske grupe UN, brojčano stanje ovog bataljona je bilo između 800 i 1000 vojnika, od kojih su 50% bili profesionalni vojnici JNA, dok su ostatak činili rezervisti iz Crne Gore i Bosne i Hercegovine. U svrhu Dubrovačke operacije, ovaj bataljon je bio pripojen Vojno-pomorskom sektoru Boka, sa štabom u Herceg Novom, i pod komandom viceadmirala Miodraga Jokića. Pored ostalih jedinica, viceadmiral Jokić je pod svojom komandom imao i Petu partizansku motorizovanu brigadu (Titograd/Podgorica), 107. obalsku artiljerijsku grupu, te jedinice teritorijalne odbrane iz Herceg Novog, Tivta, Budve, Kotora, Bara, Mojkovca, Bijelog Polja i Trebinja. Vojne formacije JNA koje su učestvovale u Dubrovačkoj operaciji bile su podređene Drugoj operativnoj grupi, pod komandom general potpukovnika Pavla Strugara.[26] Sa štabom u Trebinju, osim već pomenutih vojnih jedinica, Strugar je pod svojom komandom imao i 37. korpus (Užice), 2. korpus (Titograd/Podgorica), 9. Vojno-pomorski sektor i 2. taktičku grupu. Po procjeni iznešenoj u Specijalnom izvještaju UN, broj vojnika koji su u jesen 1991. godine okupirali Dubrovačku regiju kretao se od 7.500 do 20.000.[27]

Uprkos retorici političkog rukovodstva o tome da Crna Gora nije u ratu sa Hrvatskom, samo jedan dan nakon što je artiljerija JNA ispalila prve salve na konavoska sela, crnogorsko Ministarstvo unutrašnjih poslova izdalo je tajno naređenje za mobilizaciju jedinice specijalne policije, čiji je zadatak bio da obavlja borbena dejstva u ratnom sukobu na crnogorsko-hrvatskoj granici. Tadašnji crnogorski ministar unutrasnjih poslova, Pavle Bulatović, je potpisao ovo naređenje.[28] Jednica specijalne policije je bila opremljena potrebnim pješadijskim naoružanjem i medicinskom opremom, i stavljena je pod komandu tadašnjeg zamjenika ministra za javnu bezbjednost Crne Gore. Po ovoj naredbi, specijalna jedinica crnogorskog MUP-a je trebalo da koordinira svoje akcije sa operativnom komandom na dubrovačkom ratnom području.[29]

Dok su jedinice JNA i crnogorski rezervisti lagano napredovali ka Dubrovniku, 4. oktobra 1991. godine, vlada Srbije je bila u zasjedanju. Diskutovalo se o sukobima u Dubrovačkoj regiji i o tome kako vlada Srbije treba da se pozicionira prema ovim dešavanjima. Rezultat debate bilo je pismo srpske vlade od 5. oktobra, koje je upućeno vladi u Zagrebu. Sadržaj pisma, koje je potpisao tadašnji srpski premijer, Dragutin Zelenović, pokazivao je jasno distanciranje zvaničnog Beograda od Dubrovačke operaciije, ali se takođe ovim pismom optuživala hrvatska vlada za provociranje krvoprolića. Prisvajajući Dubrovnik kao dio srpskog nasljeđa, vlada u Beogradu je okrivila političare u Banskim dvorima za slanje “paravojnih jedinica, Crnih Legija, i mnoštva stranih plaćenika” u grad, a potom za “lansiranje napada na naselja u Hercegovini i Boki Kotorskoj.”[30] Srpska vlada je ovakve akcije okarakterisala kao “potpuno necivilizovane, nehumane i nedostojne”. U pismu se takođe izražava čvrsto uvjerenje Beograda da će svi pripadnici JNA i teritorijalne odbrane uraditi sve što je u njihovoj moći da zaštite ovaj istorijski grad.[31]

Crna Gora nije u ratu

Pismo srpske vlade od 5. oktobra je trebalo da posluži ostvarivanju više ciljeva. Prvo, u njemu se okrivljavala hrvatska vlada za započinjanje sukoba u Dubrovačkoj regiji. Drugo, optužba da se u gradu nalaze paravojne jedinice, Crne Legije i strani plaćenici, imala je za cilj da Dubrovnik predstavi kao legitimni vojni cilj, a da se pritom hrvatske vlasti okarakterišu kao bezosjećajne prema mogućim patnjama građana Dubrovnika. Treće, ovim pismom se JNA oslobađala bilo kakve odgovornosti za moguća razaranja u gradu. Četvrto, ovo pismo je trebalo uvjeriti međunarodnu zajednicu u mirovne namjere vlade u Beogradu, a istovremeno naglasiti da je hrvatska vlada namjerena na rat po svaku cijenu. Peto, sadržaj i ton pisma su imali za cilj da pokažu kako je srpska vlada samo posmatrač, a ne i učesnik u dešavanjima na terenu. Pošto je vlada u Beogradu “bila upoznata sa opasnostima koje prijete civilnom stanovništvu i gradu Dubrovniku”, želio se ostaviti utisak da ona ne može snositi odgovornost za bilo kakve posljedice sukoba u Dubrovačkoj regiji. Ovakvo distanciranje zvaničnog Beograda je vremenom poslužilo kao osnova za tvrdnje da je Dubrovačka operacija bila isključivo crnogorska inicijativa.

Crnogorsko rukovodstvo je odmah uhvatilo korak sa vladom u Beogradu. Zajednička vanredna sjednica crnogorskog Predsjednistva i Vlade je održana 7. oktobra 1991. godine. Diskusija se fokusirala na pitanje pregovora o budućem statusu Prevlake, pošto je od ranije postojao prijedlog za korigovanje granice, kako bi Prevlaka pripala Crnoj Gori. U pismu koje je poslano vladi u Zagrebu 8. oktobra, naglašava se da Crna Gora nije u ratu sa Hrvatskom i da nema pretenzija na njenu teritoriju.[32] Crnogorsko rukovodstvo je takođe pojasnilo ulogu crnogorskih rezervista, napominjući da su oni pripadnici JNA, koja je jedina odgovorna za raspoređivanje vojnika i rezerivsta.[33] Izostalo je, međutim, objašnjenje uloge koju je na terenu imala jedinica specijalne policije crnogorskog MUP-a. Ovim pismom, tadašnje crnogorske vlasti su de facto priznale hrvatsku nezavisnost i suverenitet, ali su, ipak, napomenule da Crna Gora ima određenih teritorijalnih pretenzija prema Hrvatskoj: Crna Gora je željela Prevlaku, kako bi se mogla uspostaviti “pravedna i racionalna granica”. Za vlasti u Podgorici, ovo je bilo pitanje “manjih korekcija” granične linije sa Hrvatskom.

Ne bi se trebalo zaboraviti da je ovo pismo nastalo u vrijeme kada su crnogorski rezervisti, njena policija, i razne paravojne formacije, pod komandom tadašnje JNA nastupale kroz Konavle prema Dubrovniku. Autor ovog pisma, tadašnji ministar spoljnih poslova Crne Gore, Nikola Samardžić, kasnije je priznao da sadržaj pisma nije odgovarao stanju na terenu, jer se već vodio rat oko Dubrovnika, i planiralo se dalje napredovanje prema Karlobagu.[34] Hrvatski Sabor je odgovorio 15. oktobra, pismom predsjedniku crnogorske skupštine, Ristu Vukčeviću. Poslanici hrvatskog Sabora su se saglasili sa potrebom da se nastavi dijalog sa Podgoricom, ali su u svom odgovoru naglasili da bi atmosfera za diskusiju i dijalog bila mnogo povoljnija da se crnogorska inicijativa pojavila prije nego što je izvršena agresija na Hrvatsku sa crnogorske teritorije.[35] Planirani sastanak dviju delegacije se nikada nije dogodio. Nikola Samardžić je tvrdio da je to bila zasluga Slobodana Miloševića, koji je sudeći po Samardžiću, odbacio crnogorsku inicijativu.[36]

Tadašnja politička igra Podgorice postaje očigledna kada se pročita izvještaj Pobjede sa vanredne sjenice predsjedništva i vlade Crne Gore. Sudeći po novinskom izvještaju i citatima pod naslovom “Dobićemo nametnuti rat,” tadašnji crnogorski premijer je zagovarao rat kao jedino rješenje konflikta na granici sa Hrvatskom. Po njegovom mišljenju crnogorski napori da se kriza riješi dijalogom nijesu urodili plodom “zato što smo kao sagovornika sa hrvatske strane imali ustaše, licemjere, kriminalce, raspomamljene krvoloke, jednom riječju, plaćenike, čiji je zadatak da razbiju jugoslovensku državu. U tom cilju ne biraju sredstva, vrše genocid nad srpskim narodom, iživljavaju se nad pripadnicima Jugoslovenske narodne armije, ucrtavaju nove granice, takozvane nezavisne, i naravno demokratske države Hrvatske”.[37] Premijer Đukanović je odbio da prihvati činjenicu da je JNA bila ta koja je otpočela agresiju na Dubrovačku regiju, već je ostao čvrst u svom stavu da su ustaške formacije “najdirektnije ugrozile Crnu Goru i živote njenih građana”.[38]

Bez obzira šta su tadašnji crnogorski političari, vojni vrh, i crnogorski državni mediji govorili i pisali, dokumenti pokazuju da u septembru 1991. u Dubrovačkoj regiji gotovo da i nije bilo hrvatske vojske. Oslabljeni vod vojnika je čuvao tvrđavu na brdu Srđ, koja je podignuta za Napoleonovog vremena. Ovaj vod se nalazio na položajima oko jedan kilometar iznad Dubrovnika. Osim njih, u regionu nije bilo drugih jedinica regularne hrvatske vojske. Otpor nadiranju JNA je bio zanemariv. Sudeći po komentaru hrvatskog predsjednika, Stjepana Mesića, ozbiljna odbrana Dubrovnika nije mogla biti organizovana iz geopolitičkih razloga. Mesić je takođe naglasio da Hrvatska tada nije imala vojne snage sposobne da zaustave jugoslovensku armadu.[39] Pitanje zašto vlasti u Zagrebu nijesu tokom više od devet mjeseci, uspjele organizovati vojne jedinice za pomoć opsjednutom Dubrovniku, ostaje bez potpunog odgovora. Neki poznavaoci hrvatske političke scene iz tog perioda sumnjaju da je prepuštanje Dubrovnika sudbini JNA topovima mogao biti dio tajnog dogovora između Franje Tuđmana i Slobodana Miloševića u Karađorđevu. Mada ova pretpostavka zadire u oblast teorija zavjere, nije nevjerovatno da je budućnost Dubrovnika bila odvagana tokom jedne od predsjedničkih šetnji u Karađorđevu. Latentni sukob između Franje Tuđmana i Stjepana Mesića, do kojega je došlo nakon Mesićevog proboja blokade Dubrovnika brodom “Slavija” i internacionalizacije opsade grada, ide u prilog onima koji tvrde da je tadašnji hrvatski predsjednik možda i žrtvovao Dubrovnik zarad nekih drugih teritorija.

Brojno neznatne, slabo naoružane, i na brzinu formirane jedinice koje su činili pripadnici hrvatske policije i oni koji su napustili JNA, nijesu mogle da se nose sa oklopom jugoslovenske armije. Stoga je oblik otpora bio takav da u Dubrovačkoj regiji nije postojala linija fronta između JNA i hrvatskih snaga. Postojala je jedino ivica oblasti do koje su jedinice JNA i crnogorski rezervisti došli u datom trenutku. Na suđenju Slobodanu Miloševiću, nekadašnji gradonačelnik Dubrovnika, Petar Poljanić, je izjavio da su crnogorski mediji i visoki oficiri JNA namjerno pogrešno interpretirali situaciju na terenu i uveličavali “opasnost” od napada na Crnu Goru: “Govorili su o 30.000 Ustaša i 7000 terorista, uključujući i kurdske plaćenike. Kod nas nije bilo plaćenika. Bio je jedan stranac, Holanđanin, koji je oženio Dubrovčanku i zatekao se tu tokom rata. On je dobrovoljno pristupio hrvatskoj armiji”.[40] Slično Poljaniću, i bivši crnogorski ministar spoljnih poslova, Nikola Samardžić, bio je decidan o propagandi i manipulacijama: “Bio sam šokiran, ali je rečeno da je Hrvatska započela napad na Crnu Goru i da je 30.000 ustaša spremno da uđe i preuzme kontrolu u Boki. Na nama je bilo da se branimo. To je rekao predsjednik Bulatović, a potvrdio general Strugar… Takvo je bilo opšte mišljenje u vladi i među narodom. Mnogi ljudi su vjerovali da smo mi bili napadnuti, pošto je bila ogromna propaganda za rat.”[41]

Na nišanu

“Iduće godine u ovo doba, ako Bog da, Dubrovnik će biti glavni grad Crne Gore, a Ljetnje igre biće u Nikšiću.”[42]

Može se pretpostaviti da je bilo nekoliko razloga zašto u Dubrovačkoj regiji nije bilo većih jedinica hrvatske vojske. Postoji mogućnost da su hrvatske vlasti napravile pogrešnu procjenu opasnosti koja je prijetila regiji i gradu Dubrovniku. Zasigurno, srpska populacija u regionu je bila malobrojna, pa se s lakoćom mogao odbaciti motiv “odbrane golorukog srpskog naroda”. Nadalje, vojne vlasti u Beogradu su nešto ranije potvrdile da ne postoje planovi o napadu na Dubrovnik. Osim toga, Dubrovačka regija (sa izuzetkom poluostrva Prevlaka) je odavno bila demilitarizovana. Posljednja regularna vojna jedinica od značaja, prebačena je iz Dubrovačke regije u Bosnu i Hercegovinu jos daleke 1968. godine, a naoružanje teritorijalne odbrane je 1972. godine takođe prebačeno u Bosnu i Hercegovinu. Imajući sve ovo u vidu, teško da se mogu naći strateški razlozi vojne prirode za agresiju na Dubrovnik 1991. godine.

Zanimljivo je napomenuti da su početkom oktobra 1991. godine snage JNA ušle na hrvatsku teritoriju iz pravca sjeverozapada i jugoistoka. Iako je otpor sa hrvatske strane bio zanemariv, jedinice JNA koje su napredovale od sjeverozapada nijesu to činile istom brzinom kao jedinice što su nadirale uz obalu. Trupe JNA sa sjeverozapada su zauzele pozicije oko Dubrovnika tek negdje oko 24. novembra. Ove jedinice su skoro mjesec dana čekale da se njihovi saborci iz pravca jugoistoka približe Dubrovniku, i 26. oktobra postave jugoslovensku državnu zastavu na brdu Žarkovica.[43]

Razlozi za ovakvo taktičko manevrisanje su mogli biti raznovrsni. Početkom oktobra 1991. godine jedinice JNA su zauzele strateški važne lokacije na granici između Hrvatske i Bosne i Hercegovine i blokirale kopnene prilaze Dubrovniku iz pravca sjeverozapada. Jugoslovenska ratna mornarica je, sa svoje strane, držala Dubrovnik u blokadi. Imajući ovo u vidu, čini se da JNA nije bila u velikoj žurbi da zauzme grad napadom sa sjeverozapada. Drugi razlog za taktiziranje mogao je biti međunarodni značaj Dubrovačke regije. Međunarodna zajednica je tih dana objavila plan koji je ograničavao teritorijalnu ekspanziju JNA u regionu. Kušnerov plan, objavljen 19. novembra 1991. godine, nalagao je da se jedinice JNA na sjeverozapadu zaustave u selu Mokošica. Pokreti trupa je trebalo da budu pod pratnjom posmatrača Evropske zajednice. Nakon Kušnerovog Plana, uslijedio je Ženevski dogovor od 23. novembra, čija je svrha bila zaustavljanje daljeg prodiranja JNA na hrvatsku teritoriju. Ipak, oba ova dokumenta su postali mrtvo slovo na papiru istoga dana kada su stupili na snagu.

Tvrđava na brdu Srđ i telekomunikacioni centar na istoj lokaciji, kao i jugoistočni dio grada su granatirani 1. i 2. oktobra. U gradu je nestalo vode, a Dubrovčani su bez struje živjeli do kraja decembra 1991. godine. Narednoga dana, JNA je granatirala hotel Belvedere u kojem se nalazila hrvatska vojna postaja. Avioni ratnog vazduhoplovstva su bombardovali zonu oko hotela Argentina. Zanimljivo je sjetiti se da je prva civilna žrtva Dubrovačke operacije na hrvatskoj strani bio srpski pjesnik Milan Milišić. On je poginuo 5. oktobra 1991. godine, kada je granata pogodila njegovu kuću.[44] Ujutro 23. oktobra, prve granate od 120 milimetara su pale na Stari grad. Tada je stradao prednji dio Male luke u jugoistočnom dijelu Starog grada, i neke od kuća duž Straduna. Od značajnijih kulturnih spomenika u gradu, pogođeni su palata Sponza, jezuitska crkva, franciskanski zvonik, i gradska Sat kula. Od minobacačke vatre stradala je zgrada u kojoj se nalazio dom staraca. Lokacije na kojima su granate pogodile ove objekte bile su takve da su UNESCO posmatrači sa velikom dozom sigurnosti zaključili da su projektili bili ispaljeni iz pravca jugoistoka.[45]

Šest civila je poginulo u granatiranju 30. oktobra, dok je nekoliko izbjeglica smještenih u hotelskom kompleksu Babin Kuk ranjeno minobacačkim šrapnelima ispaljenim 2. novembra. Mada su jedinice JNA morale ili trebale znati da su u hotelima bile smještene stotine izbjeglica, izvještaji UN i evropskih posmatrača naglašavaju da je gradsko jezgro bilo intenzivno bombardovano tokom jeseni 1991. godine. JNA je 7. novembra putem lokalnog radija uputila ultimatum gradskim vlastima, zahtijevajući da se sve hrvatske snage predaju toga dana do podne. Narednog dana je Viceadmiral Jokić objavio da su hrvatske snage odbile ultimatum i da će on poštedjeti samo Stari grad. Tvrđava Gruž je bombardovana 9. oktobra, dok su Stari grad, hoteli Belvedere, Excelsior i Argentina bili podrvgnuti intenzivnoj artiljerijskoj vatri sa kopna i sa mora tokom naredna dva dana. Granatiranje je kulminiralo u novembru, kada su navođenim raketama uništene skoro sve jahte u luci Starog grada.[46]

Sudeći po izvještaju evropskih posmatrača, čini se da je 6. decembra 1991. godine, izbor ciljeva za granatiranje nešto modifikovan. Topovske cijevi su preusmjerene ka sjeverozapadnim dijelovima Starog grada. Minobacačke granate su padale po franciskanskom samostanu i po zgradama u blizini Straduna. U ovom granatiranju nije stradao samo Stari grad, vec je spaljen i Inter-univerzitetski centar sa bibliotekom od 20.000 knjiga. Tokom glavnih operacija opsade grada Dubrovnika, poginulo je između 82 i 88 civila, i okolnosti pod kojima je došlo do civilnih žrtava su posebno zabrinjavajuće. Međunarodni posmatrači su zaključili da je pogibija vatrogasaca, koji su se 6. decembra borili sa pozarom na hotelu Libertas, rezultat činjenice da su oni bili namjerno ciljani. Ovakav zaključak je donesen nakon pažljivog preslušavanja audio snimka radio-poruke JNA, u kojoj je dato jasno naređenje da se gađa ova grupa vatrogasaca.[47]

Agresija JNA, crnogorske policije i rezervista na Dubrovačku regiju rezultirala je sa nekih 15.000 izbjeglica koje su se sklonile u hotele i među zidine Starog grada. U oktobru je iz Dubrovnika evakuisano morem oko 7.000 izbjeglica. Ove evakuacije civila su vremenom postajale sve komplikovanije, ali su pregovori između JNA, Međunarodnog komiteta Crvenog krsta, UNICEF-a i hrvatskih humanitarnih organizacija obezbijedili evakuaciju još oko 9.000 civila (uglavnom žena sa djecom, starih i bolesnih). Raspoloživi dokumenti pokazuju da su neznatan otpor napredovanju JNA sa jugoistoka i nepostojanje vojnih ciljeva u regionu Primorja, činili civilne žrtve i razaranje civilnih objekata vojno nepotrebnim. Eksperti UNESCO-a su procijenili da je za vrijeme ove vojne agresije više od 11.425 objekata u Dubrovačkoj regiji i Starom gradu ošteceno ili sasvim porušeno granatama i raketama JNA.[48]

Napredovanje rezervista JNA nije samo pokrenulo veliki talas izbjeglica, već su “oslobodioci” vršili pljačku i spaljivanje privatnih kuća i objekata od kulturnog i istorijskog značaja u Dubrovačkoj regiji. Teško je zamisliti da pljačka i desakracija franciskanskog manastira u Slanom, ili uništavanje dijelova starog Arboretuma u Trstenom, mogu biti interpretirani kao bilo šta drugo, osim beslovesno uništavanje ciljeva koji nemaju nikakvu vojnu važnost.

Sve će ovo biti naše!

Napredovanje jedinica JNA kroz Konavle prema Dubrovniku bilo je praćeno ne samo ubijanjem civila, besmislenim uništavanjem privatnih kuća, granatiranjem napuštenih sela, i razaranjem infrastrukture u čitavoj regiji, već i pljačkom privatne imovine hrvatskih građana, i pustošenjem enterijera državnih objekata na dubrovačkom primorju. “Ratni plijen” je uključivao mnoge stvari: od frizijskih krava, posuđa od rostfraja, rashladnih uređaje za nove kafiće po crnogorskom primorju, elektronske opreme za diskoteke, preko video-rekordera i muzičke opreme, automobila i novca iz privatnih kuća, do kolekcije zlatnih i platinastih ploča Tereze Kesovije. Automobili marke Golf sa registarskim tablicama Dubrovnika su se vozili čak i po ulicama britanskog glavnog grada, Londona.[49] U operaciji “oslobađanja” Konavala i Dubrovnika, kompleks hotela Vrtovi sunca u Kuparima je bio bukvalno ispražnjen, a namještaj i oprema su završavali na crnogorskom crnom tržištu, ili su donošeni na poklon crnogorskim državnim institucijama i organizacijama. Autor ovog teksta je bio slučajni svjedok predaje jednog takvog “poklona” direktoru kliničkog centra “Vukašin Marković” u Podgorici. Krajem novembra 1991. godine, šest dobro naoružanih rezervista dovezli su se do glavnog ulaza u klinički centar, pred vrata istovarili kožnu garnituru i prepadnutom direktoru svečano uručili novi “kabinet”. Sudeći po dokumentima evropskih posmatrača i analizi eksperata UN, slučajevi krađe na prostoru Dubrovačke regije su bili veoma rasprostranjeni među pripadnicima tadašnje JNA. Postoje snažne indicije da je ovaj “ratni plijen” organizovano sakupljan od strane JNA. Tokom svog svjedočenja na suđenu Slobodanu Miloševiću u Hagu, bivši ministar spoljnih poslova Crne Gore, Nikola Samardžić, je opisao ove aktivnosti kao pljačku koja je urađena na način da izgleda kao ratna šteta.[50]

Jedan od drastičnijih slučajeva organizovane pljačke, koji je pobudio međunarodno interesovanje, dogodio se u Cavtatu. Ovaj grad je “oslobođen” od fantomskih ustaških snaga 16. oktobra bez i jednog ispaljenog metka![51] Po ulasku u grad, jedinice JNA su odmah uputile nekoliko vojnih kamiona ka Zavičajnom muzeju velikog hrvatskog slikara, Vlaha Bukovca. Po instrukcijama rezervnog kapetana JNA, koji je znao vrijednovati umjetnost, vojnici i rezervisti su uredno upakovali svaki eksponat iz muzeja, a potom sve to pažljivo utovarili na kamione. Ovaj konvoj je, zatim, upućen nazad u Crnu Goru. Nakon što je informacija o ovoj pljački procurjela u inostranstvo, u Londonu je oformljen komitet, čiji je zadatak bio da izvrši pritisak na crnogorsku vladu, kako bi se svi eksponati vratili pravom vlasniku. Članovi ovog komiteta su, između ostalih, bili Princ Nikola Petrović Njegoš, Franciska von Habsburg i tadašnji švajcarski ambasador u velikoj Britaniji, Franc Muhejm.[52]

Istorija nas uči da pljačka prati sve vojne pohode. Od vremena rimskog Trijumfa, pa do danas, ratni plijen je bio jedan od materijalnih dokaza pobjede i simbol poniženja protivnika, ali je isto tako bio pokazatelj mentaliteta pobjednika. U slučaju Dubrovačke operacije, osim prizemnih motiva grabeža zarad brzog bogaćenja, može se detektovati i mnogo generalnija karakteristika učesnika u ovoj agresiji. Pljačka ekonomski napredne i bogate Dubrovačke regije, može biti analizirana i kao manifestacija sukoba između ruralnog i urbanog. Ovaj rad nema namjeru da se bavi socio-kulturnom analizom agresije na Dubrovnik, ali smatram da je važno naglasiti i ovu dimenziju, čija bi analiza mogla ponuditi interesantna objašnjenja o motivima učešća u Dubrovačkoj operaciji.

Uprokos činjenici da je JNA bila ubjedljivo nadmoćna u odnosu na branioce Dubrovnika, njene jedinice nijesu uspjele da zauzmu grad. U maju 1991. godine, hrvatska vlada je postigla sporazum sa JNA o prekidu blokade i povlačenju vojske sa hrvatske teritorije. Kao i mnogi raniji i kasniji sporazumi između sukobljenih strana, i ovaj sporazum nije ispoštovan do kraja. Naime, neke jedinice JNA su ostale na području Konavala još skoro godinu dana nakon što je prekinuta opsada Dubrovnika. Kao dopunska ilustracija valjanosti potpisa na sporazumu, može poslužiti činjenica da su posljednje dvije civilne žrtve Dubrovačke operacije poginule na jednoj od lokalnih plaža u ljeto 1995. godine, od minobacačke granate što je doletjela iz pravca Trebinja. Imajući na umu snagu JNA i njenu brojčanu nadmoć u vazduhu, na kopnu i na moru, i činjenicu da vlada u Zagrebu tokom devet mjeseci sukoba u regionu nije uputila svoje vojne jedinice u pomoć opsjednutom gradu, ostaje bez odgovora pitanje zašto vojnici JNA nijesu ušli u Dubrovnik? Racionalno je pretpostaviti da su dešavanja u Hagu i Beogradu pobrkala račune srpskim i crnogorskim ekspanzionistima, te da su pristali na povlačenje. Ova pretpostavka, međutim, može da dobije istinsku potvrdu tek kada se obezbijedi neograničen pristup domaćim i stranim dokumentima vezanim za Dubrovačku operaciju.

Snovi o osvajanju i realnost pomirenja

U vrijeme kada su pregovori o prekidu opsade Dubrovnika ušli u završnu fazu, postalo je jasno da ova kampanja predstavljala vojni fijasko za JNA. Takođe se pokazalo da je za političare u Podgorici i Beogradu, Rat za Mir bio prava noćna mora u odnosima sa javnošću (domaćom i inostranom). Sve veći broj građana Crne Gore je postajao sumnjičav i skeptičan kada su bili u pitanju zvanično akcentirani motivi za ovu kampanju. Sudeći po tome koliko je o Dubrovačkoj operaciji pisala štampa u Srbiji, mali broj ljudi u Beogradu se bavio motivima za ovu vojnu intervenciju. Profesor političkih nauka, Dragan Veselinov, se 1991. godine trudio da agresiju na Dubrovnik predstavi u veoma zanimljivom svijetlu. Pišući u nedjeljniku Vreme od 11. novembra, Veselinov je optužio vojni vrh za neodlučnost, tvrdeći da JNA nema hrabrosti niti da zauzme Dubrovnik, niti da ovu operaciju iskoristi kao adut protiv Miloševića. On je nadalje ustvrdio da može doći vrijeme kada će Milošević proklinjati dan napada na Dubrovnik, pošto će ovu akciju mnogi pripisati njemu, a ne njegovim generalima.[53]

Dovodeći u pitanje motive za ovu vojnu kampanju, Veselinov je implicirao visok nivo nejedinstva i nedostatak koordinacije između političkih elita u Podgorici i Beogradu, s jedne strane, i komandnog kadra JNA, s druge. Mada je ova izjava Veselinova problematična na mnogo nivoa, njegova procjena situacije je naglasila jednu od centralnih tačaka neslaganja kada je u pitanju opsada Dubrovnika: Da li je Dubrovačka operacija planirana i izvođena bez znanja i saglasnosti Slobodana Miloševića? Veselinov jasno pozicionira odgovornost na stranu JNA. Žaleći što JNA nema hrabrosti da Dubrovačku operaciju iskoristi kao adut protiv Miloševića, Veselinov formuliše začuđujuću tezu: neslaganje i netrpjeljivost između Miloševića i vojnog vrha JNA tokom 1991 godine?! Iako je moguće vjerovati da Milošević nije bio upućen u sve operativne detalje ove vojne kampanje, mnogo je teže, ako ne i nemoguće, dokazati da su se “njegovi generali” usudili na ovakavu akciju bez Miloševićevog odobrenja. Ovakav komentar Veselinova je imao i dodatni cilj: minimizirati negativni uticaj Dubrovačke operacije na srpske političke strukture iz tog perioda. Dvanaest godina kasnije, postalo je jasno da djelovanje JNA u Dubrovačkoj regiji nije bilo samovoljna akcija grupe neposlušnih generala, već segment šire političke strategije velikosrpskog ekspanzionističkog nacionalizma, koji se pokušao materijalizovati kroz djelatnost crnogorske vladajuće strukture.

Dok je trajala agresija na Dubrovnik, i dok je međunarodna javnost žestoko protestovala protiv ove akcije, vojni vrh i crnogorski političari su djelovali kao jedinstven front u pravcu kontrolisanja javne percepcije ovih dešavanja. Uprkos dokazima koji su pokazivali sav besmisao razaranja dubrovačke rivijere, oni su pokušavali opravdati vojnu akciju pred crnogorskim građanima tako što su uporno tvrdili da je ona bila odbrambenog karaktera. Tadašnji ministar odbrane Crne Gore, Božidar Babić, govorio je o patriotizmu i svetoj dužnosti svakog Crnogorca da brani i odbrani Jugoslaviju. Babić se glasno pitao: “Treba li uopšte postavljati pitanje zašto izvan granica Crne Gore? Treba li da ostavimo same pripadnike JNA i sve one koji žele da žive zajedno, na milost ustaškim zvijerima? Zar nije granica na svakom mjestu gdje je i jedan naš vojnik, vojnik JNA, napadnut? Na kraju, na silu se mora odgovoriti silom.”[54] Tokom 1992. godine Babić je pojasnio vojni angažman u Dubrovačkoj regiji, ocjenjujući da Crna Gora i JNA nijesu “na sopstvenoj teritoriji započele i vodile rat protiv ustaških vlasti i zavedenog hrvatskog naroda u toj regiji, nego su “demokratske” institucije i njihove oružane formacije bile te koje su napale Crnu Goru i dio vojnih snaga na njenim granicama.”[55] Crnogorski zvaničnici su gromoglasno i u svakoj prilici ponavljali da se Crna Gora mora i hoće braniti svim sredstvima. Tokom ceremonije proglašavanja Ustava Savezne Republike Jugoslavije, 20. septembra 1991. godine na Žabljaku, tadašnji vršilac dužnosti predsjednika predsjedništva države koja se još uvijek nazivala SFR Jugoslavija, Branko Kostić, je prijetio i upozoravao da će se Crna Gora “braniti ne samo u okvirima sopstvenih granica,” i da “hrvatski bojovnici nagomilavaju armiju na našim granicama.”[56] Jedan od crnogorskih lidera, Svetozar Marović, je tih dana ustvrdio da “nije bilo moguće drugačije obezbijediti mir, moguće ga je bilo zaštititi silom, jer je sila na mir napala i krenulo zlo.”[57]

Političari u Podgorici i Beogradu su brinuli i o tome kako će dešavanja oko Dubrovnika uticati na međunarodnu zajednicu i njeno dotadašnje viđenje jugoslovenske krize. Do agresije na Dubrovnik, Srbija je bila jedini vlasnik titule “Branitelj Jugoslavije,” dok se Crna Gora, uglavnom, držala po strani. Crna Gora jeste doista učestvovala u inicijalnoj fazi sukoba u Hrvatskoj, ali se tiho protivila regrutovanju svojih građana od strane JNA.[58] Entuzijazam sa kojim se ka Dubrovniku pokrenula crnogorska politička mašinerija i ratna oprema JNA, dali su povoda za nagađanja o mogućoj ličnoj (političkoj i/ili materijalnoj) koristi koju crnogorski političari namjeravaju izvući iz ovog sukoba.[59] Logično je pretpostaviti da je tada “mlado” i novoustoličeno crnogorsko rukovodstvao osjećalo prijeku potrebu da uspostavi potpunu kontrolu nad polugama vlasti u Crnoj Gori. Tokom 1991. godine, i imajući na umu tadašnju političku strukturu u Crnoj Gori i ideološku sliku crnogorskog političkog prostora, najefektniji način da se ovaj cilj ostvari bio je da se jasno i nedvosmisleno pokaže potpuna lojalnost beogradskom mentoru.

Ideja o teritorijalnom proširenju Crne Gore je zaista našla plodno tlo među tada brojnim zagovornicima velikosrpskog nacionalizma. Nekadašnji lider promiloševićevske Narodne stranke, Novak Kilibarda, se nadao da će vojna invazija na hrvatsku teritoriju stvoriti uslove za rekompoziciju granica i materijalizovati san o formiranju Srpske Republike Dubrovnik.[60] Inače, o takozvanom srpstvu Dubrovnika još se uvijek pišu studije u kojima se ekonomske, političke i kulturne tekovine ove regije pokušavaju predstaviti kao integralni dio korpusa srpskog istorijskog iskustva. Činjenica da je Dubrovnik vjekovima živio kao entitet koji je uživao određeni stepen samostalnosti od pokrovitelja kakvi su bili Vizantija, Venecija i kasnije Austrija, pokušava se iskoristiti u svrhu savremene ideološke i političke aproprijacije. No, ovo je tema za poseban rad. U kasno ljeto 1991. godine, Kilibarda je bio glasnogovornik ekspanzionističkog nacionalizma, da bi tokom 2003. godine pokušao da se odbrani tvrdeći da je i on, kao i mnogi građani Crne Gore manje obrazovani od njega, bio zbunjen, uplašen, i izmanipulisan od strane medija.[61] Neki od crnogorskih političara su, međutim, ostali ponosni na svoje djelovanje iz 1991. godine. U oktobru 1996. godine, bivši crnogorski predsjednik, Momir Bulatović, je podsjetio javnost: “Dan nakon uspostvaljanja prve ekološke države na svijetu, momci u uniformama Jugoslovenske Narodne Armije prešli su granicu Republike Crne Gore kako bi legitimno branili Socijalističku Federativnu Republiku Jugoslaviju… Mi smo partija koja je stajala i iza jednog i iza drugog.”[62] Nedavno je i general Momčilo Perišić ustvrdio da je Stjepan Mesić granatirao Dubrovnik, izazvao sukob u Mostaru, kao i u ostalim mjestima u dolini Neretve. Sudeći po izjavama penzionisanog generala, Stjepan Mesić je sve ovo radio smišljeno, kako bi kasnije optužio Srbe za sva dešavanja na terenu.[63]

U jesen 1991. godine zvanični Beograd je zaista trebao Crnu Goru. Političari u Beogradu su se nadali da će crnogorsko ratovanje za srpske vojne ciljeve imati pozitivan efekat na međunarodno javno mnijenje i kreatore međunarodne politike prema Balkanu. Namjere političke elite u Srbiji su bile dvoslojne. Prvo: pokazati da rat u Hrvatskoj i angažman JNA (koja je tada bila sasvim kontrolisana od strane Beograda) na širem jugoslovenskom prostoru, nijesu vođeni sebičnim interesima Srbije, nego da je cilj zaštita svih građana Jugoslavije i spasavanje savezne države. Nakon što su negativne posljedice Rata za Mir postale očigledne, političko rukovodstvo u Beogradu se hitro prestrojilo i distanciralo od čitave vojne akcije. Po njima, Dubrovačka operacija nije imala ništa sa Srbijom, već je to bila isključivo crnogorska nakana. Uprkos brojnim dokazima koji govore suprotno, mnogi političari i javni radnici u Srbiji još uvijek tvrde da je agresija na Dubrovnik smišljena i izvedena od strane Podgorice. Drugo: postojala je nada da će crnogorsko ratovanje po Konavlima, na kratko, odvući međunarodnu pažnju sa ruševina Vukovara, i obezbijediti nephodno vrijeme propagandnoj mašineriji u Beogradu da redizajnira poruku međunarodnoj javnosti. Poruka je trebalo da bude sljedeća: Srbija i Crna Gora se zajedno bore protiv retrogradnih političkih snaga u regionu. Ovdje je važno napomenuti da su u početnim fazama raspadanja bivše Jugoslavije, određeni međunarodni faktori sa simpatijama gledali na srpske vojne ciljeve.

Tadašnja strategija, koja se i danas može prepoznati u nekima od analiza ratova u nekadašnjoj SFRJ, je bila da se umanji važnost Dubrovačke operacije; da se koriguje analiza prirode ovog dešavanja, i da se ospore izvještaji o civilnim žrtvama i masovnom uništenju objekata.[64] Tokom ranih 90-tih, napori u ovom pravcu su varirali od potpunog negiranja učešća JNA na terenu, do nacionalistički intoniranih opravdanja za agresiju. Pukovnik JNA, Milan Gvero, koji je bio odgovoran za grotesknu medija turneju “oslobođenog” Vukovara, odgovorno je tvrdio da na Dubrovnik nije palo ni jedno zrnce prašine.[65] Filmski reditelj, Zdravko Velimirović, je zagovarao tezu da je dim iz Starog grada bio rezultat rada lokalnih pirotehničara, a ne granata koje su padale po Stradunu. Na drugoj strani spektra, poznati srpski istoričar i ugledni član SANU, Radovan Samardžić, pokazivao je tih godina malo simpatija za stradanja Dubrovčana: “Situacija za Dubrovnik nije opasna. To je prostituisani grad hotelijera, gdje dolaze američke babe, britanski pederi, glupi Francuzi i njemačke daktilografkinje. Jugoistočna Evropa je ionako napola kolonija njemačkih daktilografkinja.”[66]

Savremene procjene i opravdanja za Dubrovačku operaciju se nešto razlikuju od onih ponuđenih tokom 1991. i 1992. godine. Tokom posljednjih nekoliko godina, i uprkos mnoštvu neriješenih problema, čini se da su se politički odnosi između Crne Gore i Hrvatske popravili. Pitanje vlasništva nad Prevlakom, koje je 1991. godine predstavljeno kao osnovni razlog za konflikt, sada se doima kao riješeno, pošto hrvatske vlasti planiraju da na toj lokaciji izgrade turističke objekte.

Crnogorska politička i vojna elita pokazuju snažnu tendenciju da ove odnose vide kao normalizovane. Time se implicira da su raniji sukobi okončani, a svi problemi riješeni. Crnogorske vlasti tvrde da je aktuelizovanje pitanja agresije na Dubrovnik nepotrebno i štetno, pošto bi to moglo imati negativne posljedice za tekući proces pomirenja. Stiče se utisak da je hrvatska politička elita spremna da prihvati ovakav aranžman, pogotovu ako se uzme u obzir činjenica da teritorija nije izgubljena i da, danas, hrvatske vlasti zauzimaju visoku moralnu poziciju u odnosu na vlasti u Podgorici.[67] Ipak, smatram da postoji nebrojeno mnogo razloga za otvaranje ove teme.

Prije svega, važno je razgovarati o Dubrovačkoj operaciji u kontekstu neophodnosti započinjanja procesa istinskog pomirenja. Ne smije se zaboraviti da pomirenje podrazumijeva suočavanje elita sa prošlim greškama, ali i mirenje na individualnom nivou građana iz dvije države. Utvrđivanje političke odgovornosti je ipak prvi u nizu poteza. Nakon toga institucije države treba da obezbijede okvir u kojem će se odvijati pomirenje kao individualni čin. Kurtoazno poklonjenje žrtvama, koje političari obavljaju protokolarno, može samo konzervirati bol i želju za osvetom. Istorija nas uči da se političke elite lako i često mire iz sebičnih razloga, pa stoga ne treba zdravo za gotovo prihvatiti ljeporječivu retoriku žaljenja koja dolazi sa Nemanjine obale, i oprosta koji kao eho političkog spasa odzvanja iz Banskih dvora.

Važno je naglasiti da pod pojmom pomirenje podrazumijevam dva procesa, koji se moraju odvijati paralelno. Jedan proces treba da se bazira na spremnosti institucija crnogorske države da zvanično priznaju učešće u ratu i da, nakon toga, stanovnicima Dubrovačke regije ponude pravne mehanizme unutar Crne Gore, kroz koje je moguće riješiti pitanje ratnih reparacija. Ovakvi pravni mehanizmi moraju biti dizajnirani tako da individualizuju krivicu, pošto veliki broj Konavljana po imenu zna ko je pljačkao i palio njihove kuće. Dakle, ne bi se smjelo dopustiti da se pitanje ratne štete svede na politički profitabilno razrezivanje nameta na sve građane Crne Gore. Drugi, ne manje važan, proces je neodvojivo vezan za naprijed pomenutu personalizaciju odgovornosti, i može se definisati kao pomirenje unutar Crne Gore.

Od vremena eskalacije jugoslovenske krize, Crna Gora je bila duboko podijeljena sredina. Tokom ranih 90-tih, linije razdvajanja u Crnoj Gori nijesu bile samo partijske i ideološke, već su se povlačile i po pitanju opravdanosti agresije na Dubrovnik. Brojčano mala, ali jasno definisana i glasna manjina koja je bila okupljena oko Građanskog foruma, te nedjeljnika Monitor i Liberal, se oštro protivila ulasku Crne Gore u ovu ratnu avanturu. Tretman ovih crnogorskih refusnika od strane tadašnje strukture vlasti u Crnoj Gori bio je izuzetno opresivan. Oni su bili tretirani ne samo kao izdajnici i neprijatelji države, nego i kao nacionalni izdajnici – kukavice koje ne zaslužuju da se zovu Crnogorcima. Čini se da sve ove godine otrežnjenja od nacionalističkog pijanstva iz perioda Rata za Mir, nijesu izbrisale krivicu za izdaju koja je nepravedno nametnuta jednom broju crnogorskih građana. Iskreno suočavanje sa demonima prošlosti i jasna delineacija političke i vojne odgovornosti za Dubrovačku operaciju bi, stoga, trebale da budu prvi i pravi koraci ka javnoj rehabilitaciji onih koji su se u Crnoj Gori 1991. godine borili protiv rata i besmislenog napada na naše susjede. Prošlo je više od dvanaest godina od kada su topovi JNA ispalili prvu salvu na selo Vitaljinu. Iako se ovdje zaista radi o dugotrajnom i teškom procesu, može se zaključiti da crnogorska vlast još uvijek nije pokazala istinsku spremnost da se suoči sa sopstvenim likom iz 1991. godine. Naprotiv, srpski i crnogorski političari i danas napominju da je 95% Crnogoraca na neki način učestvovalo u Dubrovačkoj operaciji. Osim snažne note hipokrizije, ovakva tvrdnja se bazira i na veoma sebičnim razlozima. Srpska politička elita još uvijek vidi dubrovačku avanturu JNA kao crnogorsko zamešateljstvo. Crnogorska politika elita pribjegava generalizacijama, kako bi izbjegla da odgovori na važna pitanja o individualnoj političkoj i vojnoj odgovornosti. Obije grupe se nadaju da će skoro okončanje sudskih procesa starješinama JNA u Hagu, zadovoljiti promjenljive međunarodne appetite za pravdom, i da će time pitanje individualne političke odgovornosti u Crnoj Gori pasti u zaborav.

Nesporna je činjenica da su se u jesen 1991. godine crnogorski građani u velikom broju odazvali ratnom pokliču svojih političkih i vojnih lidera. Takođe treba pridati važnost staroj tezi koju od zaborava spašava Zagorka Pešić-Golubović, o tome da masa može biti manipulisana ako je podložna manipulaciji, ili spremna da bude manipulisana. Ja bih, ipak, želio napomenuti da se Dubrovačka operacija, i sukobi na prostorima nekadašnje Jugoslavije, mogu analizirati i iz drugačijeg ugla. Umjesto rasprave o kolektivnoj odgovornosti, koja implicira postojanje agresivnosti kao karakterne crte i koja, u ekstremnoj varijanti može biti samo jedan korak od tvrdnje da postoje genocidni narodi, treba se, uvjeren sam, analizirati priroda ekspanzionističkog nacionalizma među južnim Slovenima, i unutrašnja dinamika (politička, ekonomska, ideološka) procesa u kojem se postaje agresivan.

Napori vladajuće elite u Crnoj Gori da jednako rasporede odgovornost za Dubrovačku operaciju na sve građane Crne Gore, sobom nosi snažan pečat hipokrizije i paničnu potrebu zaštite ličnog interesa i lične slobode. Takva retorika je namjerena ka depersonalizaciji krivice. Manjak reakcija crnogorske javnosti na ove bahatosti vlasti, ostavlja pogrešan utisak da stanovnici Crne Gore zaista jesu ophrvani osjećanjem “kolektivne krivice”. Ovaj utisak nije samo pogrešan, nego je nametnut odozgo, i skoro da i nema dodirnih tačaka sa time kako se građani Crne Gore zaista osjećaju povodom agresije na Dubrovnik, ili povodom iniciranja procesa pomirenja sa hrvatskim komšijama. Na ovom mjestu vrijedi podsjetiti da je savremena crnogorska politička elita koja zagovara ovakvu depersonalizaciju krivice, ista ona elita koja je 1991. godine pozivala na rat i oslobađanje Dubrovnika od ustaša. Stoga je i razumljiv njihov sadašnji napor da se oblate svi, kako bi se spasila nekolicina, ali se tome mora javno i argumentovano suprotstaviti.

Nedavna serija izraza žaljenja i izvinjenja crnogorskih političara za Dubrovačku operaciju i ostala zla nanešena susjedima, može biti motivisana savremenim političkim trenutkom i promijenjenim odnosom međunarodne zajednice prema situaciji na Balkanu. Naravno, ovakvi gestovi zaslužuju pažnju, ali bude i sumnju u iskrenost govornika, odnosno, rađaju nova pitanja o trenutnim političkim interesima kao motivu za akciju. Hrvatima je prvi izrazio žaljenje crnogorski premijer, pa potom i predsjednik, Milo Đukanović. To je učinio na mjestu koje njegov gest neminovno obavija velom cinizma: u Cavtatu, u junu 2000. godine.[68] Reakcije na njegove izraze žaljenja su bile različite. Bivši lider SDP-a, Žarko Rakčević, je ovaj gest protumačio kao pozitivan i mudar potez, ali je podsjetio Đukanovića da duguje ne manje izvinjenje onim građanima Crne Gore koji su stradali zbog protivljenja tadašnjem Ratu za Mir.[69] Vođe srpskih političkih partija su reagovale različito. Savjetnik Vuka Draškovića je okarakterisao izjavu Đukanovića kao korak političara koji želi da “prošlost pošalje u istoriju, i da kreira novu budućnost za dvije države.”[70] Ispraznost ove izjave je bolno očigledna na nivou smisla, sintakse i kompozicije rečenice, pa stoga ne zaslužuje nikakav dalji komentar. Vojislav Koštunica je ustvrdio da je Đukanović oprao ruke od svojeg učešća u ratu, i sebe pokušao predstaviti kao potpuno promijenjenu osobu, i kao pravog zapadnjaka. On je, nadalje, podsjetio javnost da je tokom ranih 90-tih Đukanović kreirao crnogorsku i jugoslovensku politiku, te da se sada pretvara kako je to činio neko sasvim drugi.[71]

Tri godine kasnije, još jedan crnogorski jastreb iz vremena Rata za Mir je prošao kroz političku katarzu sličnu onoj koju je 2000. godine doživio Đukanović. Trenutni predsjednik novoformirane države Srbija i Crna Gora, Svetozar Marović, se izvinio Hrvatima i Bosancima za sva zla koje su protiv njih počinili građani novoformirane države. Marović se, potom, izvinio svim građanima Crne Gore, koje su on i njegovi kolege, Đukanović i Bulatović, progonili prije dvanaest godina.[72]

Dok su novinske stranice bile ispunjavane debatama o značaju i iskrenosti ovih političkih metamorfoza, iza scene se odvijala kampanja uništavanja tragova o prošlim ratno-huškačkim aktivnostima u Crnoj Gori. Dva radikalnija pokušaja da se prošlost pobriše, bili su volšebni nestanak skoro cijele video arhive o Dubrovačkoj operaciji iz kancelarija RTVCG, i nestanak primjeraka lista Pobjeda iz 1991. godine sa polica gradske biblioteke u Podgorici. Postoje snažne indikacije da se arhivski video materijal zadugo povlačio po privatnim stanovima ljudi od povjerenja. Što se tiče lista Pobjeda, neki od brojeva su kasnije vraćeni, ali u njima nije više bilo Marovićeve kolumne Ponedjeljkom, niti intervjua sa tadašnjim predsjednikom crnogorske vlade, Milom Đukanovićem. Na sreću za istoričare koji se bave prostorima bivše Jugoslavije, ovi primarni izvori se mogu naći u više inostranih arhiva, kao i u desetinama privatnih zbirki.[73]

Ipak, nije trulo samo u državi Danskoj. Dio odgovornosti može i treba da bude stavljen i na dušu međunarodne zajednice. Beskonačno dug i zamoran sudski proces u Hagu onima koji se smatraju vojno odgovornim za agresiju na Dubrovnik, ne pomaže definisanju parametara procesa pomirenja kod nas. Što duže bude trajalo suđenje odabranim krivcima to će se crnogorska politička elita duže ponašati kao zaštićeni svjedok, iako je njena odgovornost za napad na Dubrovnik relativno lako dokaziva. Ovo odugovlačenje može biti znak pragmatične politike Brisela. Naime, crnogorska politička elita ima ulogu stalnog svjedoka međunarodne zajednice u procesu “dokazivanja” da jugoslovenska klaonica iz ranih 90-tih nije bila nacionalistički rat za ideologije i teritorije, već pakleni plan isključivo jednog političkog megalomanijaka.

Iako napad na Dubrovačku regiju iz 1991. godine nije prvi put da crnogorska vojska pustoši Konavle, Rat za Mir predstavlja jednu od najsramnijih epizoda u savremenoj crnogorskoj istoriji. Sa vremenske distance od dvanaest godina, i nakon promišljanja ideološke motivacije, vojne i političke dinamike, kao i očiglednih katastrofalnih posljedica agresije na Dubrovnik, može se zaključiti da su istinski ciljevi ovog vojnog angažmana bili dvojaki. Prvo: da se uništi što više infrastrukture na hrvatskoj obali, i da se opljačkaju njeni gradovi i sela. Drugo: da se građani Crne Gore impliciraju u prljavoj vojnoj kampanji teritorijalne ekspanzije, koja je bila dizajnirana od strane velikosrpskih nacionalista u Beogradu i njihovih političkih marioneta i oportunista u Podgorici. Svaki nacionalizam žudi da prospe krv “drugih”, kako bi mostovi koji vežu zajednice bili zauvijek porušeni. Bilo je takođe potrebno da se prolije crnogorska krv, kao konačni dokaz dugovječnog i neraskidivog srpsko-crnogorskog jedinstva. Nekoliko stotina crnogorskih i hrvatskih građana su platili najvišu cijenu za ovu političku i vojnu avanturu. Naša politička elita je zaboravila grobove crnogorskih “oslobodilaca” Dubrovnika, iako su oni bili žrtve mržnje, nacionalističke ideologije i nezajažljivih političkih apetita, a ne kreatori klime straha od komšija na zapadnoj strani Debelog Brijega. Sjećanja na žrtve iz sela Čepikuće i sa drugih lokacija u Dubrovačkoj regiji, nijesu više udarna vijest na večernjem dnevniku, jer nas vlast svakodnevno plaši cijenom entuzijazma sa kojim su građani Crne Gore uzeli oružje u ruke 1991. godine. Plašeći nas, oni štite sebe.

Tekst Znati i (ili) vjerovati: opsada Dubrovnika i “gorki plodovi” rata za mir je originalno napisan 2003. godine za časopis Spaces of Identiy (York University). Prevod koji se pojavljuje ovdje je urađen 2005. godine za časopis Matica (Podgorica).

Peščanik.net, 04.07.2009.