MISLITI JUGOSLAVIJU U DANAŠNJOJ EVROPI…

Autor/ica 20.5.2012. u 20:55

Povezani članci

U oktobru 2011. godine je u Beogradu umro Radomir Konstantinović, književnik i filozof, dosledni borac protiv nacionalizma i jedan od najaktivnijih članova Nezavisnog udruženja jugoslovenskih pisaca koji su krajem osamdesetih godina pokušavali da se odupru nadolazećem nacionalističkom ludilu. Još jedan angažovani član udruženja, pisac Pavle Ugrinov, u svom dnevniku navodi da se Konstantinović, pošto je pročitao dokumente za osnivačku skupštinu udruženja, usprotivio tome što se u njima Jugoslavija tretira isključivo kao geografski pojam i podvukao da je „Jugoslavija za nas i nešto više, i nešto dublje, i nešto ne samo objektivno već i lično, pa je ne bi trebalo svoditi na geografski pojam“.

U godini Konstantinovićeve smrti navršilo se i dve decenije od raspada Jugoslavije. Već toliko dugo Jugoslavija nije više (ni) geografski pojam, ali se čini da pitanje kako o njoj razmišljati sve više dobija na značaju.

JUGOSLAVIJA KAO OBJEKAT ISTORIJE

Kao nadnacionalna politička tvorevina, Jugoslavija ima precizan datum nastanka i, mada se vreme njenog nestanka može utvrđivati po različitim kriterijumima, danas je nedvosmisleno deo prošlosti i istorijska činjenica. Iako je država pod imenom Jugoslavija postojala i pre Drugog svetskog rata i posle 1991. godine, danas se ime Jugoslavija, ukoliko nije markirano nekom drugom odrednicom, najčešće odnosi na socijalističku federativnu državu nastalu 1943. i nestalu 1991. godine.

Kao objekat istorije, Jugoslavija podleže tipičnim procesima istorizacije: postaje predmet istoriografskih pregleda i naučnih analiza i smešta se u muzejske arhive i na izložbe. Zbog načina na koji se država raspala, akademska literatura koja se bavi „smrću“ Jugoslavije daleko je opširnija od one koja se bavi njenim „životom“. Kad su u pitanju i „život“ i „smrt“ Jugoslavije, pažnja istraživača posvećena je prvenstveno političkim i institucionalnim aspektima funkcionisanja države i/ili njenog kolapsa, dok su iskustvo svakodnevnog života i popularna kultura teme koje se pojavljuju retko i tek u poslednje vreme.

Muzejske izložbe i narativi o Jugoslaviji kao konkretnom i, što je još važnije, završenom istorijskom događaju, oblikuju se po pravilu kroz prakse karakteristične za „autorizovani diskurs kulturne baštine“ (termin preuzet iz kritike kulturne baštine Laurajanne Smith) i pripadaju paradigmi u kojoj se kroz sakupljanje i izlaganje artefakata još izrazitije ističe njena nedvosmislena pripadnost prošlosti.

Istorizacijom Jugoslavije, njenim svođenjem na istorijsku činjenicu, definisanjem kroz vremenski raspon ograničen početkom i krajem, Jugoslavija se uključuje u linearni, istoriografski ili muzejski, narativ. Kao što se dešava sa drugim muzejskim narativima, poput na rativa o modernizaciji i industrijalizaciji, istorizacijom i muzealizacijom se priča o Jugoslaviji „smiruje“, potiskuje u završenu i nedvosmislenu prošlost čime joj se oduzima svaka mogućnost za intervenciju u sadašnjost. Svođenje priče o Jugoslaviji na skup podataka, predmeta i dokumenata trebalo bi da nam pruži distanciranu i objektivnu sliku o tome šta je značilo živeti u Jugoslaviji, a pri tome se ignoriše činjenica da je za čitave generacije građana na prostoru bivše Jugoslavije to deo proživljenog iskustva. Generacije bivših Jugoslovena tako i same postaju objekti prošlosti – njima se (u sprezi saraširenom „totalitarnom paradigmom“ prema kojoj socijalistički subjekti ne mogu biti legitimni politički akteri u budućnosti jer su se dobrovoljno ili bez mnogo razmišljanja podredili totalitarnom sistemu) praktično oduzima mogućnost pregovaranja o sadašnjosti i budućnosti sa pozicije koja bi ozbiljno uzela u obzir njihovo socijalističko iskustvo. I pomenuta malobrojna istraživanja svakodnevnog života u Jugoslaviji često učestvuju u „zaključavanju u prošlost“ postsocijalističkih subjekata, na šta upozorava slovenački filozof Gal Kirn, navodeći da ta istraživanja često imaju za cilj „potvrđivaje teze da su čak i u vreme socijalizma ljudi živeli normalnim životom. To potvrđivanje možemo sažeti u jednu rečenicu: sada, kad je doba socijalizma zauvek prošlo, možemo barem tvrditi da su ljudi u njemu živeli dostojnim odnosno normalnim životom. I oni su bili samo ljudi“.

Kada se posledice istorizacije Jugoslavije postave u kontekst simboličke geografije savremene Evrope, do izražaja dolazi već poznati mehanizam legitimizacije kolonijalnih odnosa i praksi pomoću alohronizma, predstave prema kojoj drugi žive u drugom vremenu: „međunarodna zajednica“ bivše Jugoslovene vidi kao nesamostalne i nedorasle političke subjekte, što otvara put za primenu eksperimenata i uvezenih modela u oblikovanju njihove društvene realnosti i budućnosti. Pri tome se u potpunosti ignorišu lične i kolektivne želje, afiniteti, ideje i snovi koji građani na prostoru bivše Jugoslavije nose kao prtljag iz prošlosti.

U redefinisanju odnosa između društava bivše Jugoslavije kroz proces „evropeizacije“, ignorisanje prošlosti proizvodi sličan kolonizacijski učinak. Kolonijalni odnos „evropske Slovenije“ prema ostatku bivše Jugoslavije ogleda se kako u konkretnim državnim i institucionalnim politikama (recimo u slučaju sezonskih radnika), tako i na nivou produkcije znanja. Predstava o Srbiji se u Sloveniji svodi na stereotip o hedonističkom raju, zemlji iracionalnih, nasilnih i temperamentnih ljudi sa ležernim odnosom prema vremenu i radu. Srpska kulturna produkcija koja nalazi put do slovenačke publike ograničena na filmove Emira Kusturice i Srđana Dragojevića, trubačke orkestre i turbo folk – na ono čime se održava slika o Srbiji kao društvu iz drugog vremena. Za drugačije, refleksivne glasove iz Srbije, kritička literarna dela mlađe generacije srpskih pisaca i alternativnu muzičku scenu – za sve ono što bi takvu sliku o Srbiji dovelo u pitanje, nema mesta niti preteranog interesovanja.

U procesu „evropeizacije“ bivših jugoslovenskih društava, jugoslovenska prošlost se ne samo svodi na puku istorijsku činjenicu, nego često biva potpuno izbrisana. To brisanje, sveprisutno u institucionalizovanim praksama istorijskog revizionizma, doživljava se kao neophodno čak i kada su u pitanju prostori koji su u periodu socijalizma predstavljali tačke alternativnog i kosmopolitskog, poput beogradskog Doma omladine, gde je prilikom renoviranja sa mermerne ploče pored ulaza izbisan podatak da je izgrađen uz podršku Josipa Broza Tita, a Pogon Doma omladine preimenovan u Sala Amerikana.

Ovakvi primeri osvetljavaju tačke u kojima „evropeizacija“ ne predstavlja alternativu nacionalističkim, patriotskim diskursima i praksama i nasleđu devedesetih godina 20. veka, nego ih podržava i obezbeđuje im legitimnost.

JUGOSLAVIJA KAO ISKUSTVO I KAO SEĆANJE

Još jedan efikasan način da se jugoslovensko iskustvo isključi iz pregovaranja o sadašnjosti i budućnosti je njegova trivijalizacija, ritualizacija, i komodifikacija uključivanjem u „industriju komunističkog iskustva“. Osnovna premisa ovih postupaka je depolitizacija tog iskustva i praksi sećanja: oni se ograničavaju na sferu privatnog, ličnog i sentimentalnog, ili pak svode na objekte masovne popularne kulture i potrošnje.

Svođenje jugoslovenskog iskustva na depolitizovane priče, trivijalne sentimente, kičaste zbirke predmeta iz doba socijalizma i bizarne komemoracijske prakse utvrđuje razumevanje afekta i emocija kao prepreke za legitimno političko delovanje. Postsocijalistički subjekti koji svojoj prošlosti pristupaju sa velikom količinom emocionalnog ulaganja predstavljaju se kao nesposobni ili nezainteresovani za artikulaciju politički relevantnih poruka i zahteva, a njihovi pokušaji da jugoslovensko iskustvo ugrade u politike budućnosti odbacuju se kao sentimentalna, opsesivna i neproduktivna okrenutost prošlosti. Međutim, nasuprot popularnim kategorizacijama, emocije ne predstavljaju suprotnost racionalnom, niti prepreku za političko delovanje: kao što ističe Hugh Raffles, „odnosi, znanja i prakse nisu određeni samo društvenom moći i diskursima, nego i emocijama. To nas upozorava na činjenicu da su emocije, mada promenljive, takođe i sveprisutne, i kao takve stalno iznova određuju samu racionalnost“.

Baš kao i „objektivni“ narativi o Jugoslaviji kao istorijskoj činjenici, i ovakvi pristupi „zaključavaju“ nosioce jugoslovenskog iskustva u prošlost iz koje nije moguća nikakva legitimna intervencija u sadašnjost i autonoman pristup vlastitoj budućnosti. Time se, kako ističe Gal Kirn, „blokira svaka emancipacijska politika, svaka kritička rasprava i političko delovanje koje bi bilo usmereno na traženje istinske alternative sadašnjoj konjukturi kapitalokratije“. Ništa manje važno, time se iz pregovaranja o sadašnjosti i budućnosti isključuje afektivni impuls zasnovan na različitim oblicima sećanja na socijalizam i vrstama jugoslovenskog iskustva – a bez tog impulsa prošlost se može opisati samo svršenim glagolskim oblicima – ona se šalje u istoriju, postaje deo hladnog, linearnog istorijskog narativa i oduzima joj se pokretačka snaga i mogućnost da interveniše u sadašnjost i utiče stvaranje drugačijih, prihvatljivijih vizija budućnosti. Upravo zbog kapaciteta da interveniše u sadašnjost, da „uznemiruje“ i stvara pukotine u normalizovanim narativima, insistiram na tome da jugonostalgija kao specifična konfigracija afekta i emocija jeste produktivna analitička kategorija i važan način mobilizacije socijalističkog nasleđa u političkim pregovaranjima o sadašnjosti i budućnosti. Kao i drugi oblici nostalgije uostalom – tako Elisabeth Blackmar piše o uznemiravajućem potencijalu nostalgije koju emaniraju fotografije industrijskih ruševina u SAD.

JUGOSLAVIJA KAO UTOPIJA

Na suprotnom polu pristupa Jugoslaviji kao istorijskoj činjenici stoje interpretacije pozivanja na jugoslovensko iskustvo u kojima se odbacuje relevantnost istorijske podloge. U njima se insistiranje na socijalističkoj prošlosti razume ne kao žal za izgubljenom prošlošću, nego kao prizivanje prošlosti koja nikada nije postojala, odnosno kao utopija. Breda Luthar i Maruša Pušnik ističu da je jugonostalgija zapravo „projekcija utopijske prošlosti na budućnost u postsocijalističkim društvima nastalim od Jugoslavije. Ono što se naziva nostalgijom je prenošenje utopije – idealnog društvenog uređenja, blagostanja i uspeha, reda i sigurnosti – na svakodnevicu i nesigurnost današnjih životnih uslova“.

Prema njihovom mišljenju, takva jugonostalgija „može da ponudi utehu kroz utopijsku viziju stabilnosti, pravde i sigurnosti pozajmljenu iz fantazija o prošlim socijalističkim svetovima“.

Problem tumačenja jugonostalgije kao utopije leži u tome što ono ignoriše iskustveneni, proživljeni aspekt ove prošlosti – jugoslovensko iskustvo je za generacije Jugoslovena još uvek važan deo ličnih biografija. Njima se na taj način uskraćuje mogućnost da se pozovu na one aspekte tog iskustva koje žele da istaknu ne kao zamišljenu, nego kao doživljenu alternativu današnjim društvenim odnosima i preovlađujućim vrednostima. I u ovom interpretativnom okviru građani društava na prostoru bivše Jugoslavije predstavljaju se kao nesposobni da deluju kao legitimni politički subjekti, da razlikuju fantaziju od „objektivne prošlosti“, proživljeno od izmišljenog. Akcenat na idealizaciji jugoslovenske prošlosti, na njenom udaljavanju od proživljenog i izjednačavanju sa fantazijom, ima efekat uporediv sa totalizirajućim efektom „totalitarne paradigme“ razumevanja sećanja na socijalizam o kome govori istoričarka Marija Todorova, ističući da „preovlađujući ideološki tretman želi da nas ubedi da je to sve dolazilo u paketu: da ne možeš imati stalni posao bez nestašica, mir među različitim etničkim grupama bez prisilne homogenizacije, ili besplatnu zdravstvenu zaštitu bez totalitarizma. I pošto po takvoj interpretaciji ne možeš želeti deo a da ne želiš celinu, svako pozitivno pominjanje socijalističke prošlosti postaje ideološki sumnjivo“. Tako i bivši Jugosloveni ne mogu da ukažu na vrlo konkretne pozitivne aspekte jugoslovenskog socijalizma o kojima govore sa puno emocionalnog ulaganja i na osnovu sopstvenog iskustva, a da ne budu optuženi za ideološko slepilo, idealizaciju totalitarne prošlosti, ili želju za povratkom u socijalizam. Takav pristup odbacuje značaj i potencijal intimnog znanja kao važne socijalne kategorije: znanje zasnovano na ličnom iskustvu i prošlost kao prostor intimnosti (shvaćene široko, kao prostor emocije i afekta) imaju značajnu ulogu u političkim pregovaranjima na različitim društvenim nivoima.

Bez obzira na sve ovo, tumačenja utopije kao naličja jugonostalgije zaslužuju posebnu pažnju zato što se u njima uspostavlja direktna veza između jugoslovenske prošlosti i budućnosti. Pogled na jugonostalgiju kao na utopiju nostalgiji priznaje da ima pokretačku snagu i da može biti oruđe i emancipacije; po rečima Mitje Velikonje, ona ne služi samo „vidanju starih rana nego uzrokuje pukotine u onome što trenutno dominira“. Insistiranje na određenim aspektima i značenjima jugoslovenske prošlosti, koji kao takvi u vreme socijalizma nisu nužno bili prisutni ili relevantni, građanima društava na prostoru bivše Jugoslavije daje ne samo glas za otpor dominantnim vrednostima i društvenim odnosima, nego i mogućnost za uobličavanje alternativnih vizija, odnosa i narativa. A ta mogućnost je danas, u vreme normalizovanih i normativnih diskursa i hegemonih odnosa moći, od suštinskog značaja. Jugosloveni, etnonim koji je u vreme Jugoslavije predstavljao neutralno, nemarkirano određenje za njene građane, danas postaje ne samo uvreda koju će (u paketu sa „jugonostalgičarima“) nacionalističke elite pripisati svojim protivnicima, nego i sredstvo čijom reaproprijacijom građani stvaraju alternativu preovlađujućim nacionalističkim i provincijalim modelima identifikacije u postjugoslovenskim svetovima.

Dragan Markovina, profesor Splitskog univerziteta, tako gradonačelniku Splita Željku Kerumu, za koga su urbani Jugoslaveni najveći protivnici i, naravno, najveći neprijatelji Hrvatske, poručuje da „urbani Jugoslaveni doista postoje i svuda su oko Vas. Postoje u kulturnom razumijevanju, samorazumljivoj komunikaciji, identičnim obrascima odrastanja i društvene stvarnosti, ali prije svega postoje u zajedničkim snovima za pravednijim i ljepšim življenjem svih nas zajedno na ovim nesretnim prostorima bivše države. Tu su vam oni, gdje god da svrnete pogled, samo nemojte brinut. Nema straha od ugroze. Oni su naime, sve ono što vi i takvi poput vas nikada nećete bit“. Jugosloveni, dakle, nisu „sporni ostatak prošlosti“, nego društveni akteri koji zahtevaju drugačiju viziju budućnosti. Ovakva samoidentifikacija nije samo akt intimnog prepoznavanja sličnosti – to je artikulisano političko delovanje, čega je bio svestan i politički establišment u Srbiji koji je građanima na popisu 2011 godine uskratio mogućnost da se izjasne kao Jugosloveni, iako je prema popisu iz 2002. godine u Srbiji bilo 80.721 Jugoslovena.

Alternativa postojećim, hegemonim i normativnim diskursima podjednako je nophodna i na evropskom planu gde, uprkos političkim elitama koje insistiraju na tome da je današnja Evropa, ovakva kakva jeste, jedina moguća i održiva, građani Evrope sve češće i na najrazličitije načine poručuju da je neophodno otvoriti prostore za pluralizaciju ideja i diskursa o Evropi i ozbiljno shvatiti nove i alternativne modele političke organizacije i delovanja. Zato i današnju evropsku krizu treba shvatiti ne samo kao još jednu (negativnu) paralelu između Jugoslavije i Evrope, nego i kao na priliku za novo i drugačije promišljanje Evrope i evropejstva.

Iz knjige YUROPA: Jugoslovensko nasleđe i politike budućnosti u postjugoslovenskim društvima, koju će uskoro objaviti Fabrika knjiga (Beograd)

BETTON