ENG
Kako ubediti Bošnjake da su Srbi: Nacionalistička pohvala devširmi
Autor/ica 👤Tomislav Marković
Povezani članci
foto Milomir Kovačević Strašni
Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića pokrenula je novu ediciju „Re-print“ u kojoj će objavljivati ponovljena izdanja iz srpske istoriografije. Nova edicija otvorena je knjigom „Znameniti Srbi muslimani“ Milenka M. Vukićevića. Samo izdanje nosi patinu prošlih vremena: tabaci nisu rasečeni, pa je ovo delo nemoguće čitati bez prijateljske pomoći noža za knjige, tog pomalo zaboravljenog čitalačkog rekvizita. Hvale je vredan poduhvat objavljivanja starih i nedostupnih istorijskih dela, ali se postavlja pitanje zašto je izbor pao baš na ovu knjigu. Vukićevićev rad objavila je Čigoja štampa 2000. godine, NNK 1998. godine, postoji i jedno izdanje skorijeg datuma izdavačke kuće Sazvežđa ali bez navedene godine objavljivanja, a kod antikvara se još uvek mogu pronaći brojni primerci prvog izdanja iz 1906. godine. Dakle, knjiga je dostupna čitaocima, za razliku od mnogih drugih gotovo zaboravljenih dela. Recimo, bilo je mnogo logičnije objaviti studiju „Montenegrina: prilošci istoriji Crne Gore“ Ilariona Ruvarca, pošto je prvo i jedino izdanje ove knjige ugledalo svetlost dana daleke 1898. godine.
Iste godine kada je objavio knjigu „Znameniti Srbi muslomani“ Milenko M. Vukićević priredio je izdanje „Načertanija“ pod naslovom „Program spoljne politike Ilije Garašanina na koncu 1844. godine“ i objavio ga u časopisu „Delo“ (knj. 38, str. 321-336). Prema Garašaninovom prgramu, Srbija je trebalo da radi na oslobađanju Srba i prisajedinjenju srpskih zemalja koje su se nalazile u okviru Otomanskog i Austrograskog carstva. U projektovane krajine koje bi se našle u okviru obnovljenog Dušanovog carstva, pored Kosova, Srema, Bačke, Banata i Crne Gore, spadale su i Bosna i Hercegovina. Ovaj program pozivao se na „sveto pravo istoričesko“, ali to ipak nije bilo dovoljno, jer imperijalne težnje treba da nađu uporište i kod stanovništva koje valja uključiti u buduću državu. Da bi plan oslobađanja i ujedinjenja delovao ubedljivije bilo je potrebno pronaći legitimacijsku osnovu na kojoj će državni projekat biti postavljen. Budući da pomenuti program nastaje u vreme stvaranja nacija, takva osnova pronađena je u nacionalnoj pripadnosti, pa je tako žiteljima svih pobrojanih zemalja rutinski pripisana srpska nacionalnost.
Masovno posrbljavanje
Vukićević je svoju knjigu pisao upravo iz perspektive „Načertanija“, ona ima praktičnu svrhu – da muslimansko nasleđe Bosne i Hercegovine proglasi za srpsko, te da potencijalno prisajedinjenje prekodrinskih krajeva Srbiji prikaže kao nešto poželjno i prirodno. Nije Vukićevićevo nastojanje bilo usamljeno u to doba, naprotiv. Čitave čete istoričara, proučavalaca književnosti i drugih kulturnih radnika udarnički su radile na izmišljanju tradicija i posrbljavanju svega što se posrbiti može, od Crnogoraca i Makedonaca do muslimana i katolika u Bosni i Hercegovini. Dominantni ideološki narativ nije priznavao nikakvu nacionalnu posebnost navedenim grupama, već je jednostavno sve proglasio Srbima, što je trebalo da posluži kao argument za buduće ujedinjenje u zajedničku državu.
Za to doba ovakvo razmišljanje bilo je uobičajeno, retki su bili drugačiji glasovi na intelektualnoj i političkoj sceni Srbije, socijaldemokrate poput Dimitrija Tucovića bile su izuzetak, a ne pravilo. Danas, više od jednog veka kasnije, nakon što su prohujale čitave epohe i države, nakon nacionalne emancipacije Bošnjaka, Makedonaca, Crnogoraca i Hrvata – teško je pretvarati se da se ništa nije dogodilo i da živimo na početku XX veka. Međutim, u novom izdanju Vukićevićeve knjige o tome nema ni reči, naprotiv. Ovo izdanje nema propratnih tekstova, predgovor, pogovor, stručnu recenziju, nema tu nikakve kontekstualizacije sadržaja, smeštanja u određenu epohu, objašnjenja ideoloških i metodoloških polazišta autora, niti bilo čega sličnog. Nema ni reči o tome da današnja istoriografija Vukićevićeve knjige ne drži baš pouzdanim, smatra ga nacionalnim romantičarem koji se u svojim delima bavio veličanjem kralja Petra, Karađorđa, slavnih velikaških žena iz srpske istorije, bez ikakvog kritičkog i objektivnog pristupa.
Izdavač knjigu mirno najavljuje kao “delo o Srbima Muslimanima, odnosno o značajnim ličnostima iz naše prošlosti koji su usled ovih ili onih okolnosti promenili veru. Reč je o Mehmedu Sokoloviću, Husejin kapetanu Gradaščeviću, Ali-agi Dadiću, Sinan-paši Sijerčiću i Hasan-agi Krajišniku”. Dakle, izdavač ne priznaje Bošnjake kao naciju, već ih smatra Srbima, a usput pravi i tešku faktografsku grešku: potonja četvorica rođena su i odrasla u okviru islama, vaspitani su i obrazovani kao muslimani, pa tu ne može biti reči ni o kakvoj promeni vere. Kao da je izdavač sasvim nekritički prihvatio perspektivu autora čije delo objavljuje, pretvarajući se da kritička istoriografija u Srbiji nikada nije postojala. Doduše, ako se setimo da u udžbeniku istorije za treći razred srednje škole koji je pisao Radoš Ljušić stoje tvrdnje da su Crnogorci deo srpskog naroda, da su Bošnjaci „poturčeni“, a Hrvati pokatoličeni Srbi – onda ni ovakav stav izdavača Vukićevićeve knjige ne iznenađuje. Istoričar mlađe generacije Aleksandar R. Miletić pre nekoliko godina upozorio je na skandalozan sadržaj Ljušićevog udžbenika, napisavši briljantnu kritičku analizu, ali to nije imalo većeg efekta – udžbenik je i dalje u upotrebi, a vidimo da se i Ljušićevi duhovni prethodnici preštampavaju bez ikakvog kritičkog odmaka.
Neoprezno domišljanje
Vukićevićeve kratke biografije petorice znamenitih ličnosti više podsećaju na hagiografije i žitija svetih, nego na pokušaj istoričara da napiše realističnu povest o istorijskim ličnostima na osnovu dostupnih podataka. Koristi on brojne istorijske izvore, podatke iz arhiva, prepiske, iz dela drugih, mahom evropskih istoričara, časopise, neobjavljene rukopise, uspomene, svedočanstva savremenika i drugu relevantnu istorijsku građu, ali se ne zaustavlja na tome. Kad mu zafali neki podatak, kad naiđe na neki događaj ili period koji je prekriven mrakom prošlosti, Vukićević mirno pribegne drugim izvorima: legendama, narodnom predanju, epskoj poeziji, pričama koje je slušao od poznanika, a često se upusti i u kreativni postupak koji bismo mogli nazvati, parafrazirajući Danila Kiša, neopreznim domišljanjem. Na kraju dobijamo hibrid istorijskih podataka i fikcije, tekst koji je često žanrovski bliži prozi, nego istoriografiji. Tom utisku doprinose i pojedine osobine Vukićevićevog stila, na primer on retko pripoveda u perfektu, a gotovo uvek koristi aorist, često ispisuje unutrašnje monologe svojih junaka, detaljno opisuje njihova osećanja, prepričava razgovore vođene u četiri oka koji nisu imali svedoka. Ukratko – tretira ih kao književne junake, a ne kao istorijske ličnosti.
Vukićević fikciji najčešće pribegava kad mu je potrebno da svoje junake dovede u vezu sa srpskim poreklom, da pokaže kako su oni, uprkos životu u potpuno drugačijoj civilizaciji i kulturi, u suštini pripadnici srpskog naroda. Na primer, nakon izlaganja faktografskih detalja iz života Mehmed-paše Sokolovića kojem je posvećena gotovo polovina čitave knjige, Vukićević prelazi na priče koje o njemu pripovedaju Srbi iz njegovog kraja, samo tri veka posle smrti velikog vezira. Tako u jednoj od tih legendi sultan dolazi u posetu Sokoloviću i zatekne ga kako stoji okrenut istočnom zidu na kojem se nalazi zavežljaj, a u njemu čobanski štap i haljinice u kojima je doveden u Stambol. Kad ga sultan pita šta to radi, Mehmed-paša odgovara: “Ono me podsjeća, šta sam i ko sam bio, kad sam doveden u Stambol. Stoga, kad god se vijeća na divanu što znamenito, ja prvo dođem ovdje, te se sjetim svoga ništavila, da me ne bi sjaj i bogatstvo, u kome sam danas, zanijeli, da se ogriješim o pravdu, jer pravda drži zemlju i gradove”. U fusnoti Vukićević navodi izvor priče: “Slušao od g. Ostoje Nikolića, advokata u Beogradu”.
Nehotična pohvala devširmi
Puna je Vukićevićeva knjiga ovakvih nehotično komičnih mesta. Komični utisak je dvostruk: s jedne strane, izvor na koji se autor poziva neminovno stvara humorni efekat (kao i njegova standardna formula “priča se”), a s druge – njegov prikaz života u Osmanskom carstvu pre izaziva simpatiju, nego negativna osećanja, pa samim tim prvotna autorova namera na svakom koraku doživljava fijasko. Vukićević se nameračio da radi za “srpsku stvar”, ali mu se građa otima, činjenice mu stalno poturaju klipove u patriotske namere, pa na kraju – hteo ne hteo – ispisuje pohvalu onome što bi želeo da nagrdi. Tako biografija Mehmed-paše Sokolovića postaje živa reklama za instituciju devširme, uprkos Vukićevićevim nastojanjima da to predstavi onako kako je danak u krvi tradicionalno predstavljan u srpskoj kulturi – kao paradigma zla i ropstva.
Nakon dolaska na Bosfor, mladi Mehmed uči persijski, arapski, turski, italijanski i latinski jezik – dakle, otvaraju mu se vrata velikih kultura i jednog neizmerno bogatog sveta. Potom sledi munjeviti uspon na društvenoj i političkoj lestvici, Mehmed postaje carksi komornik, poglavica carskih sokolara i štitonoša, kapudan-paša (admiral), beglerbeg Rumelije, veliki vojskovođa i ratnik, treći vezir, pa drugi vezir, sultan mu aje ćerku za ženu, uspinje se čak do položaja velikog vezira da bi na kraju skoro 15 godina vladao jednom od najvećih imperija svog doba. Vukićevih ističe široko obrazovanje Mehmed-paše Sokolovića, u jednom sukbu sa hrišćanima, tokom pregovora – on odgovara stihovima iz prve Vergilijeve ekloge, jer je bio, kako piše Vukićević, “klasičnoj pojeziji vješt”.
Istoričar s divljenjem opisuje Mehmedovu domišljatost i političku veštinu, njegovu sklonost umetnosti, naročito muzici, a detaljno se bavi i bogatstvom koje je stekao. “Njegovo bogatstvo u gotovu, u dobrima, u kiriji, vodenicama i kupatilima iznosiše oko 1573. godine na 18,000.000 dukata”, piše Vukićević, a potom peva panegirik njegovoj darežljivosti, navodeći šta je sve gradio veliki vezir (džamije, banje, česme, mostove, nasispe, karavanseraje), te kako je za njegovom trpezom svakog dana ručavalo tri hiljade ljudi. Nakon detaljnog, živog opisa Mehmedove blistave karijere, njegove učenosti i života u ogromnom bogatstvu, svih privilegija koje mu je doneo život u najvišim krugovima Osmanskog carstva, Vukićevićeve žalopojke nad Srbima koji vojuju za tuđ račun deluju sasvim neubedljivo.
Uskogrudost nacionalističke perspektive
Evo jednog tipičnog primera: “Srbi bijahu upravnici carstva, Srbi bijahu admirali, i zapovjednici suhozemne vojske u ono vrijeme, kada turska država dospje na vrhunac svoje snage. Zaista, čudna sudba srpskoga naroda! Jedni, kao muslomani, dizahu na vrhunac silu Turskoga Carstva. Drugi, kao hrišćani, tukoše se i boriše s Turcima i prosipahu svoju krv za Mlečiće, Ugre i Austriju. A za sebe?” Vukićevićeva naivnost često je potresna u svojoj komičnosti. Pre ovog vapaja nad zlehudom srpskom sudbinom, istoričar nabraja silne admirale, vezire, carske namesnike, ljude koji su ispunili goleme ambicije i dospeli na najviše položaje u hijerarhiji carstva. A potom se pita šta su ti ljudi uradili za sebe. Pa sve što su mogli, teško da se nešto više može učiniti ili poželeti, u svakom slučaju neuporedivo više nego što bi uradili da su ostali tamo gde su rođeni.
Dirljiva je, a često i tragična uskogrudost nacionalističke perspektive. Vukićević nije u stanju da izvede logične zaključke iz sopstvenog teksta, potpuno nesvestan šta je napisao, jer ga u tome sprečava upravo ideologija koju je prigrlio, a ona u nacionalnom identitetu vidi jedinu svetinju, božanstvo kojem treba žrtvovati sve, pa čak i sopstvenu ličnost. Uprkos tome što biografiju Mehmed-paše slika najsvetlijim bojama, on i dalje veruje da je bolje živeti u skromnim uslovima ali ostati veran folkloru iz kog potičeš, nego izaći na široku svetsku pozornicu i na njoj odigrati veliku ulogu. Istoričar jednostavno ne shvata da je život u carskoj prestonici Mehmed-paši otvorio neslućene svetove i omogućio mu da ostvari sopstvene mogućnosti za koje nikad ne bi saznao da je ostao u rodnom selu. Da nije dospeo na casrki dvor, Sokolović nikada zapravo ne bi ni spoznao ko je, niti za kakve je sve podvige i pregnuća sposoban.
Dok piše o događajima koji nemaju veze sa Srbima i Srbijom, Vukićević se uglavnom drži faktografije i racionalnog pristupa prošlosti, tumačeći motive ljudskog delovanja verovatnim razlozima, ne uveličavajući uticaj emocija. Međutim, čim dođe na rodoljubni teren, potpuno zaboravi na svaku racionalnost i nesputano se prepusti čarima nacionalne mitologije, bivajući najzad svoj na svome. To je posebno došlo do izražaja u delu koji se bavi obnovom Pećke patrijaršije. Vukićević piše o sastanku Mehmed-paše i Makarija Sokolovića, koji se verovatno nije ni dogodio, pogotovo ne onako kako je ovde opisano.
Lirski izlivi i porodična politika
Vukićević zaboravlja da je istoričar i udara u lirske žice: “I jednoga dana 1557. godine sastadoše se u Carigradu dva rođaka najbliža po krvi, dva brata, u palati Mehmeda Sokolovića. Obadva ih je prvi put obasjalo sunce u srpskijem gorama, na obali Lima i blizu Višegrada. Oba su vaspitani u Milješevi. I ako ih razdvajaše vjera i položaj, spajaše ih krv, vezivaše ih majčino mlijeko i divan materinski jezik. Oba su odgajani u djetinjstvu zanosnijem kazivanjem narodnijeh pjesama i pripovjedaka, koje su pune slave o prošlosti i veličini Srbinovoj. A oni su, i Makarije i Mehmed, odrasli u krilu one srpske oblasti, gdje se najživlje pjeva srpska pjesma, gdje je najviše ostataka iz srpske prošlosti. Najposlije, njih vezivaše ljubav prema narodu, iz kojega su ponikli. Oba brata ne samo da bijahu Srbi, već i osjećahu srpski”. Nekoliko desetina stranica Vukićević je potrošio na opis napredovanja Mehmed-paše u carskoj hijerarhiji, na bar 35 godina uspinjanja sa jednog položaja na drugi, na detaljni prikaz jedne blistave karijere u Osmanskom carstvu, a sad odjednom taj isti čovek “oseća srpski”, ma šta to značilo.
Iz obnove Pećke patrijaršije Vukićević izvlači dalekosežne i potpuno pogrešne zaključke, navodeći vodu na svoju vodenicu: “Mehmed Sokolović, koji je do sad bio poznat kao turski vojvoda i državnik, bio je u potaji srpski patriota, istina samo u crkvenoj oblasti i kao radi neke porodične politike”. Na stranu što 1557. godine Mehmed-paša nije bio veliki, već treći vezir, pa samim tim nije imao presudan uticaj na najkrupnije političke odluke, na stranu i to što ni za kakvu “porodičnu politiku” nema mesta na tom nivou odlučivanja, pogotovo u jednoj od najvećih svetskih imperija tog doba – ipak bi bilo logičnije i ubedljivije obnovu Pećke patrijaršije povezati sa zvaničnom politikom carstva i nekim pragmatičnim razlozima, nego sa sentimentalnom nostalgijom vezira koji se nakon nekoliko decenija građenja karijere u Porti iznenada setio da je srpski patriota. Propaganda bi ipak morala da bude mnogo ubedljivija.
Na kraju Vukićević daje zaključak koji treba da posluži kao poruka iz prošlosti za aktuelni istorijski i politički trenutak: “Ovakav rad Mehmeda Sokolovića pokazuje: kako Srbin može biti i dobar musloman, pa da mu to ništa ne smeta da voli svoj narod, da mu ništa ne stoji na putu, da se i sam Srbinom zove. Ovo bi trebalo dobro da shvate i uvide Srbi muslomani u Bosni i Hercegovini”. Vukićević ovakvim porukama nedvosmisleno pokazuje zašto je pisao svoju knjigu: priče o velikanima iz prošlosti imaju neke sasvim savremene i pragmatične ciljeve – privoleti bosanske muslimane da se izjašnjavaju kao Srbi, što bi olakšalo buduće prisajedinjenje Bosne i Hercegovine Srbiji.
Potomci kosovskih junaka
Slične poruke ispunjavaju i drugu polovinu knjige u kojoj su izložene znatno kraće biografije savremenijih junaka: Husein kapetana Gradaščevića, Ali-age Dadića, Sinan-paše Sijerčića i Hasan-age Krajišnika. Sve četiri biografije pisane su na isti kalup: borbu muslimanskih prvaka za što veću autonomiju Bosne i Hercegovine u Osmanskom carstvu, borbu da imaju svog, domaćeg vezira – Vukićević predstavlja kao srpsku borbu za oslobođenje od turskog ropstva. Svako malo istoričar podseća da u Bosni i Hercegovini žive Srbi podeljeni u tri konfesije – islamsku, pravoslavnu i katoličku. Samim tim, junaci koji predvode bitke protiv Osmanlija postaju direktni naslednici kosovskih i ostalih junaka iz epske poezije. Kad god ima i najmanji povod da podvede događaje iz XIX veka pod kosovsku paradigmu, Vukićević ne propušta šansu za patriotsku intervenciju. To je najvidljivije u delu gde opisuje kako Husein-kapetan Gradaščević, Zmaj od Bosne, osvaja Peć i Prištinu: “Nema Srbina, kome srce življe ne zakuca, kad se primiče polju Kosovu, gdje su pali toliki srpski junaci, braneći srpsku državu i nezavisnost. Pa i ova kita Husejinovih Srba muslomana bješe zagrejana slavom i imenom svojih predaka. Srpska krv uzavrela im je u prsima i oni pevahu na glas:
‘Mi idemo na Kosovo ravno,
Gde nam stari slavu izgubiše,
Staru slavu prađedovsku.
I mi ćemo na polju Kosovu
Il’ izgubit’ vjeru i junaštvo,
Ili ćemo, ako Alah dade,
Dušmanina svoga pobjediti
I u Bosnu vratiti se slavno!’”
Komični efekti ni ovoga puta ne izostaju: kad mu u prsima junačkim uzavri srpska krvca, šta će drugo Srbin da peva doli da će “ako Alah dade, dušmanina svoga pobjediti”. Naravno, suvišno je napominjati da za ovakve događaje Vukićević ne nudi nikakve istorijske izvore, a ne pominje čak ni one apokrifne, ne pokušavajući ni da zabašuri činjenicu da je u pitanju čista fikcija, a ne istoriografija.
Kada rekapitulira tragičnu sudbinu Ali-age Dadića, kog je mostarski kadija otrovao, Vukićević piše: “I radom svojijem i smrću svojom pokazao je Dadić Srbima muslomanima, kako se ljubi otadžbina i kako se brani. On je bio žrtva tuđinskoga utjecaja i miješanja u srpske stvari u Herceg-Bosni”. Pritom je Dadić bio mostarski ajan, a o srpskim stvarima nije baš bilo reči. Pišući o vremenu Sinan-paše Sijerčića, Vukićević žali nad verskim podelama: „U ovome opadanju osmanlijske sile prvaci Bosne i Hercegovine počeše se ozbiljno nositi mišlju o samoupravi u Herceg-Bosni. Šteta samo, što ova misao ne bješe prodrla podjednako u sve redove u zemlji i što vjerska tjesnogrudost smetaše, da se udruže sve tri vjeroispovjesti, pa kako bjehu hrabri i dobri ratnici, da zajednički porade na nezavisnosti ovijeh lepijeh pokrajina”. Što bi se reklo: samo sloga Srbina spasava.
Izdavačko namigivanje
U biografiju Hasan-age Krajišnika Vukićević je utkao motiv bratstva između pripadnika različitih vera. Hasan-agin najverniji prijatelj je Hadži-Risto, pravoslavni Srbin koji mu se uvek nađe u nevolji, pogotovo kad treba ratovati protiv carske vlasti. Vukićević piše dijaloge dvojice prijatelja, kao da je lično prisustvovao njihovim sastancima. U jednom od tih razgovora Hadži-Risto se žali što u žilama današnje bosanske vlastele ne teče “ona junačka krv stare srpske vlastele”, a Hasan-aga mu uzvraća mitom o srpskoj neslozi zbog koje je propalo carstvo: “E moj lijepi brate Risto, kako će ti biti današnje plemstvo kao staro bosansko plemstvo, kad ga pokvariše u XV vijeku verski razdori, za tijem Osmanlije, pa onda Stambol?” Otkud Vukićeviću pouzdan transkript ovog dijaloga nikome nije poznato, pa ni njemu. Nije ni bitno, jer približavanje istorijskoj istini i nije cilj ovog istoričara, već ideološka propaganda. Važno je da priča posluži prenošenju poruke o žiteljima BiH koji su “jedan narod, jedna krv od vjekova” – “vjera ih je dijelila, ali krv spajala”.
Reprint knjige Milenka M. Vukićevića čini se ako ne kao promašen izdavački poduhvat, a ono bar kao loš poečtak jedne nove edicije. Čitaoci koji žive u ubeđenju da su Bošnjaci Srbi neće se dohvatiti ovog izdanja, jer većina takvih knjige uglavnom i ne čita. Oni malobrojni koji dele slična ubeđenja, a ipak nešto čitaju, radije će posegnuti za Radošem Ljušićem ili nekim sličnim savremenikom koji se bar trudi da stvori privid poštovanja naučne metodologije u svojim delima, te da malo uspešnije maskira golu propagandu. Vukićević je previše naivan, romantičan, sanjarski i nevešt autor za današnje falsifikatore istorije. S druge strane, čitaoci kojima vrane nacionalizma nisu mozak popile, kad vide naslov u kojem se pominju Srbi muslimani, odmahnuće rukom i neće im pasti na pamet da zavire u knjigu. Koga interesuje ovaj istorijski period, čitaće dela ozbiljnih istoričara kao što je Olga Zirojević. Na kraju ostaje nejasno kome je knjiga uopšte namenjena. Možda je najbliže istini da se radi o izdavačkom signalu nadležnima koji raspolažu budžetom, namigivanju koje poručuje: „Na istoj smo ideološkoj strani. Računajte na nas“.
Autor/ica 👤Tomislav Marković
