ENG
Od desnice u Srbiji do fronta u Ukrajini
Autor/ica 👤Dušan Komarčević
Povezani članci
Fasadu beogradskog Fizičkog fakulteta u Ulici Braće Jugovića dugo je krasio portret Džoa Stramera (Joe Strummer), legendarnog frontmena pank-rok grupe The Clash, koji je u svom radu širio ideje solidarnosti, jednakosti i bratstva.
Tik uz njega se od nedavno pojavio i mural posvećen srpskom državljaninu Stefanu Dimitrijeviću, koji je poginuo u Ukrajini boreći se na strani Rusije. Mural prikazuje simbole koji nose dijametralno suprotnu poruku u odnosu na Stramerov.
Uz portret Dimitrijevića naslikana je i zastava nekadašnje carevine Rusije, grb iz vremena kvislinške vlade Milana Nedića.
Mural je otkrio i ime jedinice u kojoj se navodno borio – Mehanizovana brigada Prizrak.
O tačnom broju državljana Srbije, koji učestvuju na ukrajinskom ratištu, javnost samo nagađa, pošto zvanične institucije Srbije ne otkrivaju taj podatak.
“Oni svi sebe vide kao patriote, niko sebe ne vidi kao radikalnu osobu”, kaže za Radio Slobodna Evropa (RSE) Jarmila Bujak Stanko, psihološkinja i konsultantkinja nevladinog Helsinškog odbora za ljudska prava, govoreći o pripadnicima ultradesničarskih grupa iz Srbije koji su ratovali sa proruskim separatistima u istočnoj Ukrajini.
Deo iste jedinice od 2014. godine
Stefan Dimitrijević iz beogradskog naselja Batajnica imao je 33 godine kada je izgubio život kao borac takozvane Luganske Narodne Republike (LNR), na teritoriji koju zvanični Kijev smatra okupiranom od strane separatista koje vojno i finansijski podržava Kremlj.
Dimitrijević je 21. maja 2015. godine pred Višim sudom u Beogradu osuđen na godinu i šest meseci kazne zatvora uslovno. Kako se navodi u odgovoru koji je RSE dobio od Višeg suda, on je prihvatio sporazum o priznanju krivičnog dela, kojim je proglašen krivim zbog učestvovanja u ratu ili oružanom sukobu u stranoj državi.
Tom prilikom je utvrđeno da je Dimitrijević bio član “Internacionalne brigade” (Unité Continentale), koja je bila deo brigade “Prizrak” (na ruskom – fantom).
Dimitrijević je istog dana 2015. godine osuđen zajedno sa još sedam osoba, ali su njihova imena zaštićena u presudama koje je Viši sud dostavio RSE. Svi osuđeni su bili pripadnici ” Unité continentale”, navodi se u presudama.
Ipak, Dimitrijević se, kao i još neki strani borci iz Srbije, kasnije vratio u Ukrajinu i ponovo obukao uniformu.
Nakon što je Rusija pokrenula invaziju na Ukrajinu, brigada “Prizrak” je nastavila da deluje u regionu Donbasa na istoku Ukrajine.
Nekoliko dana pre nego što je stigla informacija o pogibiji Stefana Dimitrijevića, italijanski mediji su javili da je 31. marta poginuo Edi Ongaro (41), državljanin Italije, koji se 2015. godine priključio “Prizraku”.
On je navodno poginuo u mestu Avdijivka, severno od grada Donjecka.
Brigada “Prizrak” se kao “ilegalna naoružana separatistička grupa” našla na crnoj listi Evropske unije i Sjedinjenih Država.
Francusko-srpska veza
Grupu “Unité continentale”, kojoj je pripadao Stefan Dimitrijević, je Generalno tužilaštvo Ukrajine još 2018. godine označilo kao geopolitički ekstremno desničarski pokret osnovan 2014. godine. Tužilaštvo u Kijevu je pre tri godine pokrenulo postupak protiv šest državljana Srbije, među kojima je bio i Dimitrijević, zbog toga što su bili deo ove grupe.
Kao osnivači “Unité continentale” pominju se dvojica francuskih državljana – Viktora Lenta i Nikola Perović. Obojica su, prema pisanju medija, bili francuski vojni veterani.
Prema pisanju francuskih medija, Lenta je navodno otpušten iz vojske zbog veza sa ekstremno desničarskim grupama.
RSE je na društvenoj mreži Vkontakte, ruskom pandanu Fejsbuku, pronašao fotografiju na kojoj se vidi grupa naoružanih muškaraca u maskiranim uniformama kako poziraju sa zastavom Srbije. Među njima su Nikola Perović i Stefan Dimitrijević.
Fotografija je objavljena oktobra 2014. godine, ali RSE nije uspeo da utvrdi kada je snimljena.
Takođe, na Vkontakte platformi je u istom periodu objavljena i fotografija na kojoj, između ostalih, poziraju Perović, Viktor Lenta i Radomir Počuča, još jedan strani plaćenik iz Srbije koji se borio sa proruskim separatistima 2014. godine. Počuča je takođe 2016. godine sklopio sporazum sa Višim sudom u Beogradu i osuđen je na godinu i po dana zatvora, uslovno na pet godina.
Viktor Lenta, tadašnji komandant jedinice “Unite continentale”, izjavio je 2015. godine za ruski list “Komsomolskaja Pravda” da je u jedinici bilo “dosta Srba”, ali da su u međuvremenu “otišli kućama”.
“Tamo imaju tešku političku situaciju: Vučićeva vlast (Aleksandar Vučić, predsednik Srbije), s jedne strane, vrši pritisak na njihove porodice, s druge strane, obećali su im amnestiju, svima koji se vrate. Pa su se svi spakovali i otišli”, rekao je Lenta.
Nije poznato da li su se Lenta i Nikola Perović vratili u Ukrajinu nakon što je Rusija pokrenula invaziju 24. februara.
Poslednju objavu na društvenoj mreži Fejsbuk “Unité continentale” je imao 27. februara, nekoliko dana nakon početka opšte invazije Rusije na Ukrajinu. U danima nakon te odluke Kremlja stranica je objavila više tekstova u kojima se Zapad i Sjedinjene Američke Države označavaju kao krivci za takav potez Rusije.
Borac iz Srbije u ‘Vagneru’
Na Telegram kanalu ruske paravojne jedinice “Vagner”, koju je Evropska unija stavila na listu sankcija, 8. jula su objavljene fotografije naoružanog muškarca u maskiranoj uniformi, uz potpis “Dobrovoljac iz Srbije”.
Na fotografijama muškarac pozira sa podignuta tri prsta, što je srpski nacionalni simbol. Lice mu je pokriveno fantomkom, a na uniformi nema vojnih amblema, pa nije moguće utvrditi kojoj jedinici pripada.
Jedna od fotografija je snimljena u vojničkoj spavaonici pod šatorom, na šta ukazuju redovi metalnih kreveta na kojima su naslagane vojne uniforme i garderoba. RSE nije uspeo da utvrdi kada i na kojoj lokaciji su fotografije snimljene.
Iste fotografije su se tri dana ranije pojavile na nekoliko Tviter profila iz Srbije. Na jednom od njih, koji je potpisan kao “Marko”, se uz fotografije navodi i: “Pozdrav Srbiji od Srba iz Vagner grupe”.
Prema pisanju svetskih medija, pripadnici ruske privatne paramilitarne grupe “Vagner” dovode se u vezu s masakrima i ubistvima civila u Maliju i drugim afričkim zemljama. Evropska unija je u decembru 2021. godine ovu formaciju stavila na listu sankcija.
Član Glavnog odbora vladajuće Srpske napredne stranke (SNS) Dragan Šormaz je maja ove godine izjavio da su u antirežimskim demonstracijama 2020. u Beogradu učestvovali i pripadnici “Vagner”. On u razgovoru za list “Danas” nije izneo dokaze za ovu tvrdnju, osim što je kazao da je “to činjenica, jer smo ih hapsili”.
S druge strane, ove navode je član Predsedništva SNS-a i skupštinskog Odbora za kontrolu službi bezbednosti Dragan Đukanović nazvao “notornom budalaštinom”.
Viši sud u Beogradu je marta 2017. godine osudio jednu osobu zbog ratovanja u jednici “Vagner”. Kako se navodi u presudi, u kojoj su skriveni ime i prezime osuđenog, on je osuđen na godinu dana uslovne kazne u trajanju od tri godine.
Kako mladi postaju ekstremisti?
Helsinški odbor za ljudska prava je početkom 2022. objavio istraživanje pod nazivom “Uspon desnice – slučaj Srbija”, u kojem se posebno fokusirao na srpske državljane koji su se borili na stranim ratištima.
U sedam serija razgovora, istraživači su intervjuisali više od 60 osoba iz različitih društvenih grupa, institucija i prebivališta – od Novog Pazara u juga Srbije, do Kazneno-popravnog zavoda u Pančevu, dvadesetak kilometara severno od Beograda. Intervjuisani su i veterani iz ratova devedesetih godina.
Jarmila Bujak Stanko, koja je bila konsultantkinja Helsinškog odbora na ovom istraživanju, kaže da u radikalizaciji mladih ljudi učestvuje više faktora – od socio-ekonomske situacije u kojoj žive, preko manjka podrške u okruženju, do potrebe za pripadanjem nekoj ideologiji.
“A onda su naišli na neku ideološki desnu ekstremnu grupu ili pojedinca koji su ih ohrabrivali, prihvatili, ohrabrivali, ponudili im mogućnost da zarade lako i brzo, ponudili im da pripadaju nekoj grupi i oni su tu sebe našli. Našli su čak i smisao svog angažovanja”, kaže Bujak Stanko.
Navijačko-huliganske grupe koje ih uključuju u različite kriminalne radnje i tako im obezbeđuju određena finansijska sredstva. Neki od njih su se kasnije odlučili da odu na front u istočnoj Ukrajini 2014. godine.
Reč je, kaže Jarmila Bujak Stanko, o mladićima u drugoj polovini dvadesetih godina.
“Nisu nam rekli ko su organizatori tih grupnih odlazaka na strana ratišta, ali je utisak da su vezani sa tim ideološkim desničarskim grupama i da su to internacionalne veze koje odavde regrutuju ljude da bi otišli u Ukrajinu”, objašnjava Bujak Stanko.
Otrežnjenje na frontu
Prema onome što su istraživačima ispričali oni koji su imali iskustvo ratovanja na istoku Ukrajine – a bilo ih je manje od deset među intervjuisanima – odlazak na ratište je bio razočaravajući.
“Oni su očekivali neku naknadu i da će to ići dalje u ideološkom pravcu značaja borbe, pobede, pravde i tako dalje, a da je suočavanje s realnošću bilo otrežnjujuće i da su se vratili”, kaže Bujak Stanko i podvlači:
“Od onih sa kojima smo mi razgovarali niko nije bio zadovoljan odlaskom u Ukrajinu i svi su rešili da neće ponovo ići.”
Sagovornica RSE, međutim, dodaje da su ti mladi, uprkos razočaranju, angažman potražili u drugim organizacijama i “nacionalističkim grupama na internacionalnom nivou”.
“Tu su nalazili neku ideološku inspiraciju i ispunjenje”, kaže Bujak Stanko.
Simboli desnice
Stefan Dimitrijević je pre odlaska na front bio deo ultradesničarskih krugova u Beogradu. Stoga ne čude simboli koji krase mural sa njegovim likom – zastava nekadašnje carske Rusije i grb iz vremena kvislinške vlade Milana Nedića.
Zastava carske Rusije, sa crnom, žutom i belom prugom, popularna je među ruskim monarhistima i ultranacionalistima, koji ne kriju pretenzije da Rusija povrati svoje nekadašnje teritorije iz tog perioda, poput Ukrajine.
Nedićevski dvoglavi orao, iz vremena kada je Srbijom vladala marionetska vlada koju je postavila nacistička Nemačka, takođe je čest simbol na ekstremno desničarskoj sceni Srbije, na kojoj je i Stefan Dimitrijević bio jedan od aktera.
Radio Slobodna Evropa (RSE) je na Dimitrijevićevom nalogu na ruskoj društvenoj mreži Vkontakte pronašao fotografiju iz 2016. godine na kojoj u većoj grupi ljudi pozira sa zastavom na kojoj je simbol kolovrat, poznat i kao slovenska svastika.
Na istoj društvenoj mreži može se naći i fotografija Dimitrijevića kako pozira na Ibarskom mostu u Severnoj Mitrovici, 70 kilometara zapadno od Beograda, sa grupom muškaraca koji nose zastavu ultradesničarske organizacije “Nacionalisti Novi Sad”, dok neki od njih salutiraju nacističkim pozdravom.
Takođe, na jednoj od fotografija iz 2016. godine, Dimitrijević pozira u majici navijačke grupe FK Rad “United force”, koju uglavnom čine pripadnici neonacističkog skinhed pokreta.
RSE je Ministarstvu unutrašnjih poslova (MUP) Srbije i Bezbednosno-informativnoj agenciji (BIA) poslao upit da li imaju informacije koliko građana Srbije trenutno učestvuje u ratu u Ukrajini, ali do zaključenja teksta odgovor nije stigao.
Odgovori su izostali i iz Ministarstva pravde i Ministarstva spoljnih poslova.
Javnost za sada ima samo procene Ambasade Ukrajine u Beogradu iz decembra 2018. godine. Prema tim procenama, više od 300 građana Srbije otišlo da se bori na proruskoj strani.
Rasprava u EU o zabranama za desničare sa Zapadnog Balkana
Češko predsedništvo Evropske unije (EU) izradilo je dokument u kojem se predlaže rasprava o efikasnosti zabrana kojima bi u državama Zapadnog Balkana trebalo izložiti desne ekstremiste.
U dokumentu pod nazivom “Desničarski ektremizam na Zapadnom Balkanu”, u koji je Radio Slobodna Evropa (RSE) imao uvid, se navodi da lokalni ekstremizam na Zapadnom Balkanu poprima različite oblike, bilo da se radi o radikalnim fudbalskim navijačima, bilo o radikalnim sledbenicima raznih panslovenskih, nacionalističkih ili radikalnih pokreta.
Konstatuje se da rat u Ukrajinji, ima primetan uticaj na Zapadni Balkan, dok ga lokalne ekstremno desničarske grupacije percipiraju na veoma snažan način.
Dodaje se takođe da su “neki lokalni sledbenici krajnje desnice otišli da se bore u tekućem sukobu u Ukrajini, najverovatnije na ruskoj strani”.
U dokumentu se navodi i da mnogi ekstremno desničarski pokreti na Zapadnom Balkanu imaju “snažnu averziju prema NATO-u i Evropskoj uniji”, dok istovremeno imaju “jake simpatije prema Ruskoj Federaciji”.
O dokumentu bi 14. jula trebalo da raspravlja Radna grupa za borbu protiv terorizma, telo EU koje vodi i upravlja opštom agendom Saveta EU o borbi protiv terorizma. Ne očekuje se da ishod sastanka bude poznat javnosti, s obzirom na to da se svaka rasprava radne grupe vodi poverljivo, bez vođenja beleški ili stenograma.
Šta kažu oni koji su već ratovali u Ukrajini?
Pitanje o tome ima li saznanja o broju boraca iz Srbije u Ukrajini RSE je uputio i Dejanu Beriću, srpskom državljaninu koji se pre osam godina kao snajperista pridružio proruskim separatistima u regionu Donbasa.
Berić je odbio da govori za RSE. Nije poznto gde se trenutno nalazi.
On na društvenim mrežama aktivno komentariše dešavanja u Ukrajini i tvrdi da učestvuje u borbama na istoku te zemlje. U objavi na njegovom Telegram kanalu od 8. jula Berić piše da se sa svojom jedinicom vratio iz Lisičanska u Donjeck.
“Za nekoliko dana kreće oslobađanje Donjecke Narodne Republike”, napisao je Berić. RSE nije uspeo da utvrdi autentičnost ovih snimaka i potvrdi gde se Berić nalazi.
U video snimku objavljenom 30. juna na njegovom YouTube kanalu tvrdi da se dan ranije “vratio sa položaja” u Popasnu, grad u Luganskoj oblasti, na istoku Ukrajine.
“Pod Lisičanskom smo uništili jednu grupu gruzijskih plaćenika”, navodi on u tom videu.
RSE nije uspeo da potvrdi nijednu od ove dve Berićeve tvrdnje.
Stevan Milošević, još jedan državljanin Srbije osuđen za učešće na ratištu u Ukrajini, je nakon početka ruske invazije na svom Fejsbuk nalogu objavio da se nalazi u Moskvi.
“Dobro sam, ljudi, u Moskvi sam…”, napisao je Milošević 9. marta. Tri dana kasnije objavio je i broj telefona sa ruskim pozivnim brojem na koji prijatelji mogu da ga kontaktiraju.
RSE je pisao Miloševiću i pitao ga gde se trenutno nalazi i da li učestvuje u borbama, kao i da li ima informaciju koliko državljana Srbije trenutno učestvuje u ratu u
Ukrajini na strani Rusije. Poruku je video, ali na nju nije odgovorio.
Milošević je 2014. godine takođe bio deo “Unite continentale”. Nakon što je 2015. osuđen na pet godina uslovno, Milošević je prekršio uslovnu kaznu i vratio se u Donbas.
RSE je posredstvom Fejsbuka kontaktirao i Bratislava Živkovića, komandanta takozvanog “Četničkog pokreta”, koji je 2014. učestvovao sa svojom grupom ljudi u borbama u Lugansku.
Živković je poslednji put na Fejsbuku bio aktivan 13. juna. Kratki video snimak objavio je 26. marta sa ulice na nepoznatoj lokaciji.
“Idu naši”, rekao je dok se iza njega vidi kako prolaze vojni kamioni obeleženi belim slovom Z, simbolom ruske invazije na Ukrajinu. “Očekujemo granatiranje, ali nema straha”, dodao je tom prilikom.
Živković nije odgovorio na poruku RSE.
Desni ekstremizam za nadležne nije problem
Nacionalna strategija za borbu protiv terorizma u Srbiji je istekla 2021. godine, a nova još uvek nije donesena. Međutim, i u prethodnoj desni ekstremizam nije prepoznat kao jedan od ključnih problema, niti su u tom dokumentu uvrštene mere za borbu protiv ovog društvenog problema, kaže Jarmila Bujak Stanko.
“Druge grupe jesu bile prepoznate, ali desni ekstremizam ne”, kaže ona.
O tome slikovito govore i sudski epilozi osuđenima za ratovanje u Siriji sa jedne strane i Ukrajini sa druge. Apelacioni sud je marta 2019. godine pravosnažno osudio sedmoricu državljana Srbije muslimanske veroispovesti za terorističko udruživanje, saradnju sa takozvanom Islamskom državom, kao i regrutaciju državljana Srbije na ratišta. Oni su osuđeni na kazne u rasponu od sedam i po do 11 godina zatvora.
S druge strane, Viši sud u Beogradu je za učešće na ukrajinskom ratištu doneo 31 presudu, od kojih je u 29 slučajeva izrečena uslovna kazna, ukazuje se u izveštaju Helsinškog odbora za ljudska prava.
“Osim toga, dve osobe su osuđene na kaznu zatvora od šest meseci koje su odslužili u prostorijama u kojima osuđeni stanuju”, navodi se u izveštaju.
Upravo to je, kaže Jarmila Bujak Stanko, važan faktor koji omogućava da desni ekstremizam u Srbiji jača.
“To pokazuje da je on ovde prihvaćen i da nije prepoznat kao štetna pojava”, kaže Bujak Stanko.
Prema njenim rečima, institucije imaju kapaciteta da sprovode deradikalizaciju mladih, ali za to nedostaje političke volje.
“Jedan od važnijih uzroka je što se dosta desnog ekstremizma kod nas temelji na zbivanjima devedesetih, a da mi kao društvo nisu prošli kroz fazu suočavanja sa prošlošću. Bez toga je teško svakoj vlasti da se ogradi od onoga što se sada događa”, zaključuje Bujak Stanko.
Izmenama Krivičnog zakonika Srbije iz 2014. za učešće državljana Srbije na stranim ratištima zaprećena je kazna zatvora u trajanju od šest meseci do pet godina. Kazna je, međutim, viša ukoliko pojedinac učestvuje u oružanom sukobu u inostranstvu u sastavu grupe. U tom slučaju je zaprećena kazna zatvora od jedne do osam godina.
Za organizovanje učešća u ratu ili oružanom sukobu u stranoj državi zaprećena je kazna zatvora u trajanju od dve do deset godina.
Autor/ica 👤Dušan Komarčević
