ENG
Tragedija šamačkih Bošnjaka
Autor/ica 👤Ešref Zaimbegović
Izdvajamo
- Kad naša generacija nestane ostati će samo naši potomci, rasuti po „bijelom svijetu“, da se sjećaju odakle su njihovi roditelji i praroditelji. Ali i to će blijediti, kao što se ni mi nismo više dobro sjećali Užica. Bosanski Šamac biće nečije tuđe mjesto.
Povezani članci
Foto: E.Z.
Tragedija posljednjeg rata i agresije na Bosanski Šamac ogledala se za šamačke Bošnjake ne toliko u broju ljudskih žrtava koliko u iseljavanju i napuštanju vlastitih ognjišta. Rijetko koja grupacija bosanskohercegovačkih Bošnjaka ima tako tragičnu sudbinu kao šamačka jer su u samo 130 godina ili 5 ljudskih generacija morali dva puta napuštati svoja vjekovna ognjišta.
Iseljavanje iz Srbije
Prvo iseljavanje koje je i rezultiralo stvaranjem naselja Bosanski Šamac 1863. godine bilo je protjerivanjem muslimana iz Srbije iz naselja Užice, Šabac, Sokol i Beograd koje se odigralo na početku šezdesetih godina 19. stoljeća na osnovu dogovora Turske porte i vlade kneževine Srbije kao i tzv. Kanlidžijskog protokola potpisanog od strane velike Britanije, Francuske, Rusije i Austro-Ugarske.
Turska vlada je za smještaj izbjeglica izgradila nekoliko novih naselja u sjevernoj Bosni: Brezovo Polje, Orašje, Bosanski Šamac, Bosansku Kostajnicu… Bosanski Šamac se u početku zvao Gornja Azizija po sultanu Azizu koji je tada vladao Turskom.
Ovo iseljavanje spominje Nijaz Duraković u svojoj knjizi „Prokletstvo Muslimana“, a takođe i bosanski historičar Mustafa Imamović u „Historiji Bošnjaka“. Ljudi koji su živjeli stotinama godina u Užicu, Šapcu, Sokolu i Beogradu morali su napustiti svoja ognjišta. Za te ljude je to bila životna tragedija. Imamović u svojoj knjizi navodi tadašnjeg srpskog hroničara Miladina Radovića koji kaže: „Sve je otišlo plačući. Ipak su to bili ljudi čiji su preci vijekovima živjeli u Užicu, tu su se rodili, ženili, udavali, umirali, radovali i tugovali“.
U zapisima se spominje da su, kad su krenuli transporti, djevojke ispred poznatog Bešlagića hana na visoravni zvanoj Terazije u centru Užica, koje su tada bile, nakon Beograda, drugi najveći grad u Srbiji, zapjevale pjesmu:
„Oj, Užice, mali Carigrade,
Dok bijaše, dobro nam bijaše,
Kroz tebe se proći ne mogaše,
Od ćošaka i od ćepenaka,
Od momaka i od djevojaka,
Od divana i od bazardžana,
Od zumbula i od karanfila…“
Ljudi su u izbjeglištvo krenuli sa malo svoje pokretne imovine dok je nepokretna imovina oduzeta ili prodavana u bescjenje.
Ovo iseljavanje spominje i Ivo Andrić u svome romanu „Na Drini ćuprija“ (izdanje BIGZ 1985. str. 107/108):
„U takvom trenutku kad i najobičnije stvari mogu da imaju izgled priviđenja, punih veličine, straha i naročitog značenja, pojaviše se prvi užički muhadžiri na mostu.
Muškarci su većinom išli pešice, prašni i pogruženi, a na sitnim konjima klatile su se umotane i zabuljene žene ili nejaka deca, uvezana među denjkovima ili na sanducima. Poneki ugledniji čovek jaše na boljem konju, ali nekim pogrebnim kasom i oborene glave, tako da još više odaje nesreću koja ih je ovde doterala. Ima ih koji na konopčiću vode jednu kozu. Neki nose jagnje u naručju. Svi ćute, čak ni deca ne plaču. Čuje sa samo bat konjskih kopita i ljudskih koraka i jednolično kloparanje bakrenih i drvenih predmeta na pretovarenim konjima…
Jedan jedini od tih premorenih ljudi, po izgledu neki siromah, inokosni čovjek, zastade za trenutak na kapiji, napi se obilno vode i primi ponuđenu cigaru…
On samo otra duge brkove, zahvali kratko, i sa gorčinom koju u čoveku ostavlja zamor i osećanje napuštenosti, prozbori nekoliko reči, gledajući ih sve odjednom onim pogledom koji ne vidi: „Vi sjedite ovdje i teferičite, a ne znate šta se iza Staniševca valja. Mi evo pobjegosmo u tursku zemlju, ali kuda ćete vi bježati, zajedno sa nama, kad i na ovo red dođe? To niko ne zna niti ko od vas misli na to.“
Staro Užice
Privredne i političke prilike od naseljavanja do početka 2. svjetskog rata
Bosanski Šamac su naselili uglavno Užičani i dijelom Beograđani i Sokoljani. U najvećem broju bili su to trgovci ali bilo je i zanatlija, intelektualaca, uleme a najmanje poljoprivrednika.
Alija Nametak u svome radu „Folklor užičkih muslimana u Bosanskoj Posavini“ navodi riječi starog Orašjanina koji kaže: „Što je u Užicu bilo zlata, otišlo je u Šamac, što je srebra,- otišlo je u Orašje, a što je bakra, – otišlo je u Brezovo Polje.“
Bošnjaci, koji su predstavljali većinu stanovništva grada Bosanskog Šamca od osnivanja naselja pa sve do početka devedesetih godina prošlog stoljeća, dali su veliki doprinos razvoju grada u svim oblastima: politici, privredi, zdravstvu, kulturi, umjetnosti, sportu.
Osnivači Bosanskog Šamca primjenili su u novom naselju svoja znanja i iskustva iz staroga kraja a privukli su i druge: Srbe iz okoline i iz Hercegovine i Makedonije, Cincare, Jevreje, Hrvate iz preko Save, a dolaskom Austrougarske i Čehe, Nijemce i druge. Trgovina se živo razvijala. Već krajem 19. stoljeća Bosanski Šamac je bio razvijeni trgovački i zanatski centar. Početkom dvadesetog stoljeća postao je veliko izvozno središte.
Istoričar Milenko Filipović zapisao je da je Šamac za vrijeme austrougarske vladavine održavao veoma žive trgovačke veze sa Beogradom, Osijekom i Trstom. On navodi da se preko Šamca, rijekom Savom, izvozila suha šljiva za Beč i druga evropska tržišta. Prema podacima Zemaljske vlade BiH u 1896. godini preko Bos. Šamca, izvezeno je 164 vagona suhe šljive. I u Kraljevini Jugoslaviji Bosanski Šamac je bio poslije Brčkog drugo najvažnije izvozno mjesto za šljivu.
Esad Tihić u svojoj knjizi „Bosanski Šamac kroz historiju“ navodi da je 1898. izvezeno 156 vagona šljive u Njemačku, Englesku Norvešku i Švedsku. 1912. na bosanskošamačkoj pijaci prodato je 30 bikova, oko 500 volova, oko 1100 krava, oko 400 junadi, oko 300 teladi, oko 300 ovaca i oko 800 konja.
Formiraju se jake trgovačke familije poznate daleko od svoga mjesta i sa kontaktima u velikim evropskim mjestima. Najpoznatiji su Stavrići, Ristići, Duići, Jankovići, Markovići a tu su i bošnjačke porodice Čizmići, Alibegovići, Vajzovići, Zukići, Repčići…
Razvoj grada kao trgovinskog centra nastavlja se i poslije Prvog svjetskog rata.
Esad Tihić u svojoj knjizi na strani 103. navodi pismo koje je Gradsko vijeće bosanskošamačke opštine uputilo Ministarstvu trgovine i industrije Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 05.12.1918.:
“Naša varoš je naseljena 1863. muhadžirima iz Srbije, većinom iz Užica, koji su svojom vrednoćom i većom kulturom otvorili oči ovdašnjim muslimanima. Naseljavanje od onda traje i dalje, naročito po zdravim i vrednim elementima iz Gornje krajine i Hercegovine, koji su se, zbog nestašice vlastite zemlje, bacili u obrt i trgovinu i tako se ova mala varoš, od kojih 2000 duša, može danas smatrati najboljom trgovačkom pijacom u Bosni.“
Ugostiteljstvo i zanatstvo je bilo na visokom nivou. Još 1935. godine Bosanski Šamac je dobio električnu centralu i javno osvjetljenje.
Bošnjaci su aktivno učestvovali i u političkom životu Bosanskog Šamca. Birani su u Gradsko vijeće a od dobijanja statusa grada 1885. do 2. svjetskog rata dali su sedam načelnika mjesta. Nikša Nezirović u svojoj knjizi „Monografija Bosanskog Šamca“ navodi njihova imena: Osmanaga Hadžialijagić, Muhamedaga Vajzović, Alijaga Izetbegović, Alijaga Čizmić, Hašim Hadžiavdić, Sulejman Zukić i Huseinaga Repčić.
Bošnjaci aktivno učestvuju u društvenom i kulturnom životu grada. Članovi su vatrogasnog društva, fudbalskog kluba „Bosanac“, tamburaškog orkestra.
Šamčanin Sulejman Džakić pripadao je gardi najboljih pjevača narodne muzike. Pjevao je u najpoznatijim beogradskim kafanama i na Radio Beogradu.
Drugi svjetski rat
Drugi svjetski rat bio je teška kušnja za one koji su ga proživjeli. Šamački Bošnjaci su se uglavnom opredjelili za NOP tj. antifašistički partizanski pokret. Odstup od ustaških formacija donijelo je na samom početku rata, ubistvo viđenog Šamčanina Hajre Izetbegovića, od strane ustaškog oficira Lovre Cesara.
Neki od Šamčana su već 1941. bili u partizanskim jedinicama, a najveći broj ih je otišao 1943. i 1944. godine. Najviše šamačkih Bošnjaka bilo je u Posavsko – trebavskom patrizanskom odredu, oko 70.
U osnivanju prvih ćelija KP učestvovali su Bošnjaci: Hasan Zaimović, dr. Huso Kapetanović i Mehmedalija Subašić. I u stvaranju nove vlasti su značajnu ulogu imali šamački Bošnjaci. U prvi NOO birani su Muharem efendija Hadžijusufović i Hasan Begić.
Političke, privredne i društvene prilike poslije Drugog svjetskog rata
Stotinu i trideset godina živjeli su stanovnici Bosanskog Šamca: Bošnjaci, Srbi, Hrvati, Crnogorci, Jevreji i ostali, u uslovima suživota sa većim ili manjim oscilacijama za vrijeme velikih svjetskih poremećaja. Taj suživot bio je još pojačan poslije Drugog svjetskog rata kada velike grupe mladih ljudi iz okolnih sela dolaze na zanat i u škole u Bosanski Šamac, zapošljavali se, a mnogi i ostaju u Bosanskom Šamcu. Bošnjaci su na području opštine bili u manjini (oko 8% od ukupnog stanovništva) i živjeli su samo u gradu koga su osnovali njihovi preci.
Sve do kraje Drugog svjetskog rata Bosanski Šamac nije imao razvijenu industrijsku proizvodnju. Poslije rata su se počele stvarati zanatske zadruge iz kojih su postala kasnije poznata preduzeća kao: “Budućnost“, „Tekstilac“, „Meboš“ itd.
Iz reda šamačkih Bošnjaka regrutovao se niz poznatih privrednika koji su pokretali ta nova preduzeća i bili njihovi direktori. U kasnijem periodu sve do 1992. dolazile su nove školovane generacije koje su bile pokretačka snaga opštine Bosanski Šamac.
Može se reći da su Bošnjaci Bosanskog Šamca u periodu od 1945. do 1992. dali niz predsjednika i potpredsjednika Skupštine opštine, predsjednika Izvršnog odbora, direktora preduzeća i banaka, direktora škola.
U periodu tridesetih godina prošlog stoljeća šamački Bošnjaci počeli su sve češće pohađati srednje škole, a potom ići na fakultete. Poslije Drugog svjetskog rata iz reda šamačkih Bošnjaka regrutirao se čitav niz ljekara, zubara, veterinara, inžinjera, ekonomista, pravnika, pedagoga i visokoobrazovanih stručnjaka drugih profesija. Neki od njih ostvarili su naučnu karijeru i postali veoma cjenjeni stručnjaci u svojoj oblasti. Navodim listu koja se završava sa 1992. godinom:
– Prof. Dr. Osman Ceribašić, bivši dekan Stomatološkog fakulteta u Sarajevu,
– Prof. Dr. Rizah Alajbegović, bivši direktor Očne klinike Medicinskog fakulteta u Sarajevu,
– Prof. Dr. Sead Izetbegović, bivši dekan Šumarskog fakulteta u Sarajevu,
– Prof. Dr. Ahmet Halilbašić, bivši dekan Medicinskog fakulteta u Tuzli,
– Prof. Dr. Nedžad Repčić, profesor na Mašinskom fakultetu u Sarajevu.
Početkom pedesetih godina osnovana je niža realna gimnazija koja je kasnije prerasla u osmogodišnju školu. Prvi direktor je bio Abdurahman – Agić Hadžisalihović. Početkom šezdesetih godina osnivaju se prve srednje škole: ekonomska i mašinsko-tehnička. Prvi direktor MTŠ bio je Džemal Alibegović.
Šamački Bošnjaci su i ovom periodu aktivni u oblasti kulture i sporta, posebno kajakaštva i nogometa. Dževad Alibegović je poznati zagrebački kazališni i filmski glumac a Srebrenko Repčić igra za nogometnu reprezentaciju Jugoslavije.
Iseljavanje devedesetih godina dvadesetog stoljeća
Dolaze devedesete godine, jačanje nacionalističkih tendencija, oživljavanje retrogradnih pokreta iz drugog svjetskog rata, separatizam, ali i želja za stvaranjem Velike Srbije. U aprilu 1992. god. proglašava se Srpska opština Šamac, a jedinice paravojske potpomognute tadašnjom JNA preuzimaju vlast.
Bošnjaci u Bos. Šamcu su im prepušteni na milost i nemilost. Hapsi se veliki broj ljudi. Autor ovoga teksta i njegova supruga su, kao civili, bez ikakvog obrazloženja, bili zatočeni i internirani i provode 13 mjeseci u raznim logorima.
Neki šamački Bošnjaci proveli su u srpskim logorima i preko 2,5 godine.
Poslije slijede dalji pritisci. Jedina šamačka džamija srušena je do temelja. Kuće Bošnjaka zauzimaju uglavnom ljudi iz srpskih sela sa područja opštine. Imovina se raskrada. Bošnjaci gube radna mjesta, a pozivaju se na radne obaveze gdje ljudi sa visokom i višom spremom, ali i ostali, metu ulice, čiste kancelarije i preduzeća, beru kukuruz, kopaju rovove itd.
Kroz više razmjena ratnih zarobljenika, ali i civila, od 1992. do 1995. veliki broj šamačkih Bošnjaka, pritisnut teškom situacijom neimaštine, podređenosti i podcjenjenosti, napušta Bosanski Šamac. Mnogi od njih, kao autorova majka, bili su jednostavno istjerani iz svojih kuća, uz mogućnost da uzmu sa sobom samo najnužnije stvari. Kuće su opljačkane do temelja.
Poslije Dejtonskog sporazuma mali broj Bošnjaka se vratio u Šamac. Uglavnom oni stariji koji su već u penziji. Mladi nemaju perspektivu. Nema posla, pa ni za one Bošnjake koji su cijeli rat ostali u Šamcu, ali su njihova radna mjesta zauzeli ljudi sa strane. Privreda Bosanskog Šamca je u potpunosti devastirana. Krađa, lopovska privatizacija, nesposobnost u upravljanju. Od 6.000 zaposlenih 1992. sad ih je oko 2.000. Iseljavanjem je nestao važan dio strukture koji je tu privredu vodio i razvijao.
U periodu poslije 1990. Bosanski Šamac je dao dva istaknuta političara: Alija Izetbegović a zatim Sulejman Tihić bili su članovi predsjedništva BiH.
Stara džamija u Bosanskom Šamcu
Oproštaj od Bosanskog Šamca
Od Bošnjaka koji su prije dvadeset i pet godina živjeli u Bosanskom Šamcu ostalo je samo nekoliko porodica. Starija generacija, šamački starosjedioci, koji su tu ipak ostali ili se vratili, protokom vremena polako izumiru. Drugo veliko iseljavanje šamačkih Bošnjaka, potomaka onih koji su to naselje osnovali i, zajedno sa drugima, od njega napravili grad, sada se, 155 godina poslije prvog iseljavanja privodi kraju.
Je li to ostvarenje proročanstva muhadžira iz Andrićevog romana:
„Ali kuda ćete vi bježati, zajedno sa nama, kad i na ovo red dođe? To niko ne zna niti ko od vas misli na to.“?
A red je izgleda opet došao na nas.
Od nekadašnjih preko 2.500 Bošnjaka danas u Šamcu živi samo oko 500. Stariji umiru, rijetko se ko rodi. Mladi odlaze u inostranstvo.
Potomci osnivača mjesta Bosanskog Šamca žive rasuti po cijelom svijetu. Mlade generacije se školuju, postaju magistri i doktori nauka, predavači na fakultetu, direktori klinika, vrsni biznismeni i menadžeri. Tamo su dobrodošli ali ne i u mjestu svoga porijekla.
Zbog svega toga što se desilo šamačkim Bošnjacima odlučio sam na kraju ovog teksta iskoristiti pjesmu „Oproštaj od Trebinja“ našega barda Izeta Sarajlića, u kojoj se on poetski oprašta sa svojim rodnim mjestom Trebinjem i primjeniti je na svoj Bosanski Šamac. Siguran sam da se naš veliki pjesnik ne bi naljutio, a nadam se ni ljudi čija imena sam koristio.
„I ja sam imao svoju provinciju,
svoj Neji-sir Sen,
svoj Augsburg,
svoj Desiz na Loari.
Moj Desiz na Loari
zvao se Bosanski Šamac.
Kad god bih mu se, iz pravca Slavonije, iznova približavao
i kad bi pred mene, da mi požele dobrodošlicu,
istrčale moja Sava i moja Bosna
meni bi sva duša zatreperila.
Bosanski Šamac koga sam volio,
u kome sam prvi puta pročitao „Djecu kapetana Granta“,
u kome sam napisao svoju prvu pjesmu,
u kome sam se prvi puta zaljubio,
u kome sam bio i Tom Sojer i Pavel Vlasov i Rajko Mitić,
u kome sam zaigrao u „Borcu“,
toga Šamca više nema.
Na ušću Bosne u Savu
ima istina i danas grad s tim imenom,
ali to nije Bosanski Šamac.
Bosanski Šamac
u kome ne možeš sresti Hasana Izetbegovića,
kako predveče šeta Titovom ulicom,
u kome Ešref Zaimbegović ne sjedi u „Rustici“ sa
Stankom Đurđevićem i Pericom Krstanovićem,
u kome Kemal Bobić ne igra šah sa
Cvijanom Marinkovićem,
u kome Kemal Džakić ne drži „Devetku“,
a Žujo Džuherić „Lav“,
Bosanski Šamac
u kome nema nijednog Vajzovića,
nijednog Izetbegovića,
nijednog Čizmića,
nijednog Repčića,
nijednog Alibegovića,
nijednog Zukića,
to nije Bosanski Šamac.“
Kad naša generacija nestane ostati će samo naši potomci, rasuti po „bijelom svijetu“, da se sjećaju odakle su njihovi roditelji i praroditelji. Ali i to će blijediti, kao što se ni mi nismo više dobro sjećali Užica.
Bosanski Šamac biće nečije tuđe mjesto.
Prazna glavna ulica u Šamcu danas
Autor/ica 👤Ešref Zaimbegović
