Vek rođenja Branka Ćopića: Pisac koji je pokušavao da popravi društvo u kojem je živeo

Prvog januara 2015. navršava se sto godina otkako se u Hašanima kod Bosanske Krupe rodio jugoslovenski i srpski pisac Branko Ćopić, autor koji je na jedinstven način preplitao maštu i satiru, dečje snove i burnu epohu u kojoj je živeo. Bilo da je reč o opusu za decu ili odrase, Ćopićeva dela i danas su aktuelna i jednako uzbudljiva. S druge strane, odnos zvaničnih institucija prema ovom velikanu dve decenije u nazad može se opisati kao ignorantski.

Dušan Komarčević i Milorad Milojević, RSE

“Orlovi rano lete”, “Gluvi barut”, “Magareće godine”, “Bašta sljezove boje” – ovo su samo neke od knjiga Branka Ćopića uz koje su odrastale generacije čitalaca na području SFRJ. Tvorac Nikoletine Bursaća živeo je i školovao se u Banjaluci, Sarajevu i Karlovcu, gde je pohađao učiteljsku školu, a Filozofski fakultet završio je u Beogradu, gde je i živeo do svoje smrti.

Uprkos čestim selidbama, Ćopić se kroz svoje pisanje vraćao rodnom mestu u Bosanskoj krajini. U pričama i romanima uglavnom se zanimao za marginalce – skitnice, siromašne seljake, nadničare – sve one kojima je u epohi “buke i besa” oduzeto pravo glasa.

Oni najmlađi su u svet književnosti ušli Ćopićevom “Ježevom kućicom”, koja je kasnije objavljena i u audio formatu.

Novinar i publicista Momčilo Đorgović, koji je za beogradski list “Danas” objavio kratki feljton o Ćopiću, kaže za naš program da je ovaj pisac bio nenadmašan u kreiranju sveta mašte:

“Njega trajno čini aktuelnim to što se bavi dečjom književnošću, po čemu je i inače bio poznat. Mislim da nijedna nagrada u nekoj beogradskoj školi svojevremeno nije mogla da prođe, a da je ne dodeli Branko Ćopić. Niko nije tako dobro pisao o mašti i tom našem psihičkom delu koji nazivamo fantazijom kao Branko Ćopić”, objašnjava Đorgović.

A, fantazija je nešto u čemu se autor romana “Ne tuguj, bronzana stražo” najbolje osećao. Nakon rata u okupiranoj Jugoslaviji, gde se borio u Narodnooslobodilačkom pokretu, Ćopić odlazi u Beograd i posvećuje se pisanju. Najlepše se, govorio je, osećao među knjigama. Za to, kako je rekao u jednoj TV emisiji, postoje barem dva razloga:

“Prvi je taj da čovjek treba da bude okružen prijateljima, a koji su veći i bolji prijatelji nego knjige. A, drugi – da bi izgledao pred nepismenjacima mudriji. Jer, nepismenjaci kad vide knjige, njih uhvati grdna strava, kao da u najmanju ruku ona zmija aždajka ide na njih.”

Najupečatljiviji nosioci Ćopićeve poetike su jezik ispunjen toplinom i humor koji je ponekad prelazio u satiru. Upravo zbog satirične “Jeretičke priče” objavljene 1950, u kojoj je kritikovao hipokriziju socijalističkog režima, dolazi u konflikt sa vladajućim nomenklaturama.

Svetozar Ličina, predsednik Fondacije “Branko Ćopić” iz Banjaluke, kaže da se na taj način Ćopić trudio da popravi društvo u kojem je živeo.

“On je bio jedan humanist i plemeniti soj pisca koji je pišući satiru nastojao da ona pomogne da društvo prevaziđe probleme u kojima je bilo. Ali, nije dovoljno bio shvaćen. Imao je niz problema i rekao je da na život i svijet gleda kroz svoje humorističke naočare i da bez toga ne može. Kaže: da sam imao neprilika, imao sam, ali da se manem humora i satire – to ne mogu”, kaže Ličina.

Da je Ćopić bio snažan analitičar društvenih procesa koji su obležile njegovo životno doba ne vidi se samo po pomenutim “Jeretičkim pričama”, koje su ga skupo koštale, pa po nekim odvele i do fatalnog završetka. U korpusu priča “Nesmireni ratnik”, koji je bio uključen u samo jedno izdanje “Bašte sljezove boje”, kritički promatra ulogu srpske vojske u Prvom svetskom ratu iz pozicije stanovništva koje je živelo u Bosni.

“On tu otvoreno raskrinkava mnoge srpske političke i trijumfalističke laži koje su nama opet vaskrsle i deo medija ih uporno podržava”, kaže Đorgović, te dodaje:

“On je bio akademik, član Srpske akademije nauka i umetnosti. Kako je mogao da se oseća pisac koji je pisao takve priče, recimo u ‘ Nesmirenom ratniku’, kako je mogao da se oseća u toj atmosferi koja je počela da se greje pre svega u SANU.”

Iako je svoje delo protkao humorom, Ćopić je bio pisac duboko obuzet traumama koje je nosio iz Drugog svetskog rata, te u tom periodu teško postradale Krajine. Svoje možda i najčuvenije delo “Bašta sljezove boje” posvetio prijatelju Ziji Dizdareviću, ubijenom u logoru Jasenovac. U pismu koje piše ovom piscu, Ćopić anticipira dolazak “tamnih dželata u ljudskom liku”.

“Umnožavaju se po svijetu crni konji i crni konjanici, noćni i dnevni vampiri, a ja sjedim nad svojim rukopisom i pričam o jednoj bašti sljezove boje, o dobrim starcima i zanesenim dečacima (…) Prije nego me odvedu, žurim da ispričam zlatnu bajku o ljudima. Na žalost, ni one druge nisam izmaštao, mrke ubice s ljudskim licem. Osjećam samo kako se umnožavaju i roje u ovom stiješnjenom svijetu, slutim ih po hladnoj jezi, koja im je prethodnica, i još malo, čini se, pa će zakucati na vrata.”

“Crni konjanici” zakucali su na vrata svega nekoliko godina nakon što je pisac sebi oduzeo život skokom u Savu sa beogradskog mosta. U krvavom piru rata u Bosni i Hercegovini, srušen je Ćopićev spomenik u centru Bosanske Krupe, dok je njegova rodna kuća u Hašanima pretvorena u zgarište. No, ako je za utehu, dela “nepismanjaka” i “dželata” ne mogu izbrisati delo jednog Branka Ćopića.

“Ćopić je svojim delom podigao spomenik sebi i ovom djelu Bosanske krajine, odnosno čitave Jugoslavije. Podigao je spomenik djeci i odraslima. Njegovo je djelo takav jedan spomenik da se ne može zanemariti, zagubiti niti potamniti”, zaključuje Ličina.