Uspon i pad islamske nauke

Povezani članci

• L. Šestov: Hegel ili Jov?
• Književniku Alminu Kaplanu nagrada ‘Kočićevo pero’
• Božica Jelušić: IMA LI BOLJIH LJUDI?
• Sloboda bez demokratije nije moguća
• XXXIII Internacionalni sarajevski sajam knjige i učila počinje 20. aprila
• Vojislav Vujanović: Od naracije do lirskih kristala Emine Beho

„Tinta učenjaka vrednija je od krvi mučenika“ – hadis

Povod za ovo pisanje bila je jedna TV emisija koja se bavila temom razvoja nauke u islamskom svijetu u ranom srednjem vijeku. Na kraju emisije koja govori o razvoju nauke u islamskom svijetu od 8. do 13. stoljeća voditelj je rekao da je to bilo moguće jer je Kuran podsticao nauku pa je citirao jedan hadis Poslanika Muhameda koji kaže: „Tinta učenjaka vrednija je od krvi mučenika“.

U traganju za komentarima ovoga hadisa može se utvrditi da neki učenjaci smatraju da nije autentičan i da je izmišljen. Drugi opet smatraju da je nemoguće uopštavanje poređenja učenjaka i mučenika.

Tako islamski blog Subuluselam navodi:

„Rekao je imam Ibn-l-Kajjim: ”Pitanje davanja prednosti tinti alima nad krvlju šehida i obrnuto je pitanje oko kojeg se vode mnoge rasprave.

Postoje četiri stepena ljudi koja su spomenuta u Kur’anu, a to se navodi u 69. ajetu sure Nisa: “Oni koji su poslušni Allahu i Poslaniku biće u društvu vjerovjesnika i istinoljubljivih i šehida i dobrih ljudi, kojima je Allah milost svoju darovao…”

Dakle, najveći stepen imaju vjerovjesnici, a zatim istinoljubljivi, pa ukoliko učenjak i njegova tinta dostignu stepen istinoljubivosti onda imaju veću vrijednost nego šehid koji nije dostigao taj stepen, a ukoliko šehid i njegova krv dostignu spomenuti stepen, imaju veću vrijednost nego učenjak koji nije dostigao taj stepen. Međutim, ukoliko i jedan i drugi dostignu taj stepen koji je drugi po vrijednosti nakon vjerovjesništva, onda su na istom stepenu i ni jedan od njih nije bolji od drugog.“

Međutim, Muhamed Asad u svojoj knjizi „Put u Meku“ govoreći o muslimanskoj civilizaciji koristi taj Poslanikov hadis: „Na isti način oni su preuzeli hemiju, fiziku i fiziologiju kao i sve druge nauke u kojima je muslimanski genije postavio svoj najtrajniji spomenik. Kod izgradnje toga spomenika oni su samo slijedili savjet svoga Poslanika da će svakome ko krene u potragu za znanjem Bog olakšati put u raj; da učenjaci idu Božijim putem; da je nadmoć učenjaka nad onim ko je samo pobožan kao nadmoć punog Mjeseca nad svim drugim zvijezdama; da je tinta učenjaka vrednija od krvi mučenika.“

Neki autori ovaj hadis pripisuju drugima a ne Poslaniku a neki ga navode drugačije. „Na sudnjem danu će se tinta učenjaka mjeriti sa krvlju mučenika“.

O značaju nauke govori i Muhammed el – Gazali u svojoj knjizi „Karakter muslimana“ na strani 284.:

„Ispravno znanje Allah bolje prihvata od neusklađenog djelovanja ili formalnog ibadeta, pomiješanog neznanjem i ograničenošću.”

Božiji poslanik, s.a.v.s., je rekao: “Vrijednost znanja veća je od vrijednosti ibadeta“, Ebu Zerre, bolje ti je da naučiš ajet iz Allahove knjige nego da klanjaš stotinu rekjata. Bolje ti je da naučiš poglavlje neke nauke i da po tome radiš nego da klanjaš hiljadu rekjata.“

„Jedan fakih (učenjak) je teži po šejtana od hiljadu pobožnjaka.“

„Učenjak je od pobožnjaka bolji za sedamdeset stepeni. Između svakog stepena je koliko konj može trkom proći za sedamdeset godina.“

Dakle znanje i nauka imaju istaknuto mjesto u životu muslimana a i vjerski autoriteti daju tome prednost nad samom pobožnošću.

Mohamad Mahathir, bivši premijer Malezije, piše u svome članku „Muslimani su propustili renesansu”:

„U prošlosti su bili muslimani jaki zato što su bili obrazovani. Muhamedovim poslanstvom bilo je preporučeno da se čita, ali Kuran ne govori o tome šta trebamo čitati.
Tada nije postojala «muslimanska obrazovanost», tako da je čitati značilo čitati sve što je bilo na raspolaganju. Rani muslimani su čitali djela velikih grčkih naučnika, matematičara i filozofa. Studirali su takođe djela Persijaca, Indijaca i Kineza.“

Küng na 317. svoje knjige piše: „Islamska nauka je u ovim stoljećima (rani srednji vijek) generalno daleko ispred evropske. Još danas bezbrojne arapske riječi – od alkohola, algebre i arsenala preko magacina, maske i moke do zenita, cifara i šećera – svjedoče o ovoj činjenici.“

On navodi da je u Bagdadu u to vrijeme bilo više od 100 knjižara. Iako je veoma živa prevodilačka aktivnost originalna djela muslimanskih naučnika iz oblasti matematike, astronomije, medicine, hemije, minerologije, zoologije i meteorologije prevazilaze ono što je prevođeno iz grčke, persijske i indijske zaostavštine.

U Kordovi je bilo 70 biblioteka a kalifova biblioteka imala je oko 400.000 svezaka. Arapski vladari osnivaju univerzitete u Kordovi, Toledu, Sevilji i Granadi. Sama Granada je imala oko 195 biblioteka. Na ulazima univerziteta pisalo je: “Svijet počiva na četiri stuba: mudrosti učenih, pravdi moćnih, molitvi pravednih i hrabrosti odvažnih.”

Cardini u svojoj knjizi piše o velikoj aktivnosti zapadnih prevodilaca koji uče arapski jezik da bi prenijeli saznanja iz literature muslimanskog svijeta. Na strani 112. i 113. on navodi:

„Dalje oblasti u kojima su djela muslimanskog svijeta dale Evropi nove i značajne impulse bile su humanitarne i prirodne nauke… Dugo vremena najviše prijevoda bilo je iz oblasti medicine… Proširivana su znanja iz oblasti aritmetike i algebre… Izuzetan doprinos za praktičan život i razvoj mišljenja bilo je prije svega preuzimanje brojeva koje su Arapi nazivali „indijskim“ a kršćani „arapskim“ i uvođenje doslovno prevratne novine – nule“.

U prilog ovih teza moguće je navesti dostignuća u više oblasti i imena velikih naučnika koji se i danas spominju u cijelom svijetu.

Muslimanski učenjak Ibn al-Haytham, rođen 965. godine, je formulisao prvi naučni metod i smatra se “prvim pravim svjetskim naučnikom”. Često se smatra i prvim teoretičkim fizičarom. On je razvio naučnu granu koja se danas zove nebeska mehanika i koja je predstavljala osnovu za dalja istraživanja Kopernika, Galileja, Keplera i Njutna.

Španski ljekar Lisanaddin ibn al Chatib prvi je prepoznao kugu kao infektivnu bolest. Damaški ljekar Ibn – an Nafis suprotstavio se Galenovoj teoriji krvotoka i opisao je krvotok pluća 400 godina prije Williama Harveya. Ibn al-Haitam je dao naučno objašnjenje procesa gledanja. Ibn Sena je već tada bio blizu otkriću prenosne prirode tuberkuloze.

I u drugim oblastima se realizuju velika djela. Al-Idrisi, poznati geograf, stvara 1154. godine atlas svijeta sa, za to vrijeme nevjerovatno preciznom, kartom svijeta. Ibn Khaldun piše svoje veliko istorijsko djelo“ Muqaddima“ a Ibn Rushd (na zapadu poznat kao Averroes), piše poznati filozofsko-religiozni spis „Risalat al-Itibar“ („Nedosljednost nedosljednosti“), koji će snažno uticati na evropsko mišljenje, a posebno sa aspekta odnosa između religije i filozofije.

Jedan od najpoznatijih muslimanskih naučnika Husein ibn Sena (na zapadu poznat pod imenom Avicena) bio je veliki vjernik. Čitajući njegovu biografiji, međutim, spoznajete da nije čitao samo religiozne spise. Čitao je i starogrčke autore, filozofe i ljekare, govorio više jezika. Bavio se matematikom, astronomijom i astrologijom, filozofijom, ali najpoznatiji je bio kao ljekar i veliki medicinar.

Ibn Sena napisao je više medicinskih knjiga. Najpoznatija je „Kanon medicine“, kapitalno djelo koje je, kako kaže njemačka Enciklopedija Brockhaus, bilo više od 700 godina (!!!) obavezna literatura i neosporni autoritet na medicinskim školama u Evropi.

Nažalost muslimanska civilizacija se počela od 14. stoljeća urušavati.

Propašću kalifata počinje jačati pokret uleme, uglavnom teologa i pravnika, koji određuje novi pravac u razvoju islama. Küng koristi izraz „Gesetz-islam“ (Islam zakona). U drugoj sferi javlja je pokret sufija.

Ulema je bila nadležna za visoko obrazovanje. Medresa, kao visoka škola koja povezuje funkciju džamije, pravne škole i teološkog seminara je bliska narodu.
Mohamed Mahatir u svom članku piše:

“Ali oko 15. vijeka počeli su oni, koji su bili obrazovani u islamu, potiskivati naučna istraživanja. Počeli su izučavati isključivo religiju, sa argumentom da će posmrtni život zaslužiti samo oni koji izučavaju religiju – posebno islamsku pravnu nauku.

Rezultatom je bilo intelektualno nazadovanje upravo u momentu kad je Evropa počela preuzimati naša naučna i matematička znanja kao svoja.

A Küng na 393. stranici svoje knjige piše:

„Nastojalo se da studenti ako je moguće nauče Kuran napamet. Više profesora predavali su „islamske nauke“: pravo, teologiju, istoriju i pomoćne nauke kao gramatiku, leksikografiju i retoriku. Nisu se izučavale „nemuslimanske nauke“ kao filozofija, medicina, matematika i prirodne nauke.“

Küng smatra da nekada jaka islamska filozofija nije imala šansi protiv šerijatskog islama i sulfi islama koji su je posmatrali kao strano tijelo. Kanije će se vidjeti da je to bio katastrofalan odnos za duhovni razvoj islama. U tom vremenskom periodu, kada se u Evropi rascvjetavaju klice renesanse (12. i 13. stoljeće) u islamskom svijetu ton više ne daju samostalni mislioci kao al-Farabi, Ibn Sena, Ibn Rušd i Ibn Haldum.

Küng piše na strani 469. i 470.:

„Nije se moglo pomisliti da će napredni islam već u kasnom srednjem vijeku propustiti kulturološki priključak na evropski humanizam… U islamu se nije pokrenulo razdvajanje između svjetovnog i duhovnog… Nema prijeloma i prelaza na novo vrijeme dok se u Evropi dešava niz estetskih, društvenih, gospodarskih i političkih promjena. Islam ostaje u sljedećim stoljećima duhovno u srednjovjekovnoj ulema- sufi paradigmi. Njegove elite i reprezentanti su prekasno primijetili da se u Evropi dešavaju epohalne izmjene koje će trajno islamski kulturni prostor gurati u defanzivu.“

Mohamad Mahathir u svojoj knjizi na stranama 17. i 41. to tumači i ovako.

„Do opadanja je došlo zato što smo bili zaokupljeni međusobnim sukobima o tumačenju naše vjere… Muslimani moraju upamtiti da su potpuno propustili industrijsku revoluciju. Dok su oni bili zaokupljeni debatom o tome da li je modernizacija spojiva sa islamom ili ne, dok su osuđivali jedni druge u vezi sa trivijalnim pitanjima nauke i religije, Evropljani su bili zaokupljeni primjenom novih znanja na mašine, inženjerstvo… Razvili su tehnike masovne proizvodnje, povećali su brzinu i kapacitet transporta…

A Muhammed Asad u navedenoj knjizi kaže:

„Nisu muslimani učinili islam velikim; naprotiv, islam je njih učinio velikim. Ali, čim je njihova vjera postala navika a prestala da bude životni program, koji treba svjesno sprovoditi, stvaralački podsticaj koji leži u osnovi njihove civilizacije je iščezao i postepeno ustupao mjesto indolenciji, sterilnosti i kulturnom zaostajanju.“

Iz ovoga se izvlači zaključak da se islamska nauka u kasnom srednjem vijeku ograničila na izučavanje religijskih nauka i prava a zapostavila filozofiju, medicinu i prirodne nauke što ju je dovelo do nazadovanja u odnosu na Evropu koja je preuzela sve pozitivno iz razvoja islamske nauke iz ranog srednjeg vijeka. U društvenoj sferi nije došlo da razdvajanja svjetovnog i duhovnog. Došlo je do postepene izolacije islamskog obrazovanja – a do velike mjere i islamskog života – od ostatka modernog svijeta. Sve to osjeća se do danas. Promjene se teško dešavaju. Islamska nauka i danas zaostaje za naukom ostatka svijeta.

Ugledni islamski učenjak pakistanskog porijekla Akbar Ahmed u intervjuu za Al Jazeera Balkans 2014. godine kaže:

„Božiji poslanik je rekao: ‘Tinta učenjaka vrjednija je od krvi šehida’. To je upozorenje muslimanima da moraju neprestano tragati za znanjem… Muslimani troše mnogo energije na politiku, gradnju objekata i džamija, podizanje spomenika vlastitom narodu i stvaranje carstava. Međutim, ne ulažu dovoljno u biblioteke i knjige… Muslimani moraju naći ravnotežu između tradicije i modernog načina života.“

Mahathir o pokušajima promjena takvog stanja kaže na stranama 42. i 74. svoje knjige:

“Bilo to čudno ili ne, ali svaki put kada neke muslimanske zemlje pokušaju preduzeti pozitivne mjere kako bi sustigle razvoj ostatka svijeta i spriječili da budu pod dominacijom drugih, pojave se grupe muslimanskih fanatika koji će učiniti sve što mogu da učine muslimane zaostalim i ugroženim – sve u ime islama. Zapravo, ti muslimani što žele da mi i dalje budemo zaostali su izdajnici islama i muslimana… Ako već misle da svoju sudbinu trebamo prepustiti Allahu, čudno je da upravo oni preduzimaju korake da spriječe muslimane da sami sebi pomognu. Neka onda prepuste Allahu da nas zaustavi, ako On to hoće.“

Današnja situacija u muslimanskom svijetu, koji broji preko 1,5 milijarde stanovnika, je komplikovana. Neke zemlje su poprište ratnih sukoba, neke su u sukobima sa svojim muslimanskim i drugim susjedima, u nekima su unutrašnji nemiri, negdje se ateisti smatraju hereticima a prava žena su znatno ograničena. Sve to ne daje mjesto za brzi razvoj nauke. Tako rani srednji vijek ostaje zlatno doba muslimanske nauke.

Literatura:

1.Hans Küng: Der Islam, Piper Verlag, München, 2004.

2. Franco Cardini, Evropa a islam, Lidove noviny, Prag, 2004.

3. Stefan Braun, Stichwort Islam, Heine Verlag, München, 1992.

4. Muhammed el – Gazali: Karakter muslimana, Bookline, Sarajevo, 2012.

5. Muhammed Asad: Put u Meku, El – Kalem, Sarajevo, 1989.
6. Mohamad Mahathir: Globalizacija i nove realnosti, Ljiljan, Sarajevo, 2002
7. Mohamad Mahathir:Muslimani su propustili renesansu,Project syndicate, 2005.