Trag novca: Kako su dnevnice isplaćivane paramilitarcima dokazale krivicu Stanišića i Simatovića

Na jednom od tih spiskova, iskucanom na pisaćoj mašini, nalazi se i ime Nenada Bujoševića, pored koga je dodana reč Veliki, što se verovatno odnosi na njegov nadimak Veliki Rambo. Prema ovom spisku, Bujošević je tokom druge polovine oktobra 1995. godine primio najmanje 16 dnevnica.

U vreme kada je primao novac MUP-a Srbije, Bujošević je bio jedan od visokih oficira Srpske dobrovoljačke garde, paravojne jedinice koju je predvodio zloglasni kriminalac Željko Ražnatović Arkan, čiji su pripadnici bili poznati i kao Arkanovi tigrovi.

Bujošević se danas nalazi iza rešetaka u zatvoru u Srbiji zbog učešća u ubistvu bivšeg predsednika Predsedništva Srbije Ivana Stambolića, koji je postao opozicioni političar, i učešća u ubistvu četiri člana opozicionog Srpskog pokreta obnove. Oba zločina su počinjena 1999. godine.

Njegovo ime je ove sedmice ponovo spomenuto u sudnici Mehanizma za međunarodne krivičnesudove (MMKS) u Hagu, koji je u sredu izrekao poslednju presudu u vezi ratova na području bivše Jugoslavije.

Jovica Stanišić i Franko Simatović osuđeni su na po 15 godina zatvora i proglašeni krivima za učešće u udruženom zločinačkom poduhvatu sa ciljem nasilnog i trajnog uklanjanja nesrpskog stanovništva sa područja Hrvatske i BiH, te da snose odgovornost za ubistva, deportacije, nehumana dela i progon.

Stanišić i Simatović si bili ključne ličnosti bezbednosnog aparata Miloševićevog režima koji je ulevao strah. Osim što su zločini utvrđeni prvostepenom presudom na njihovom ponovljenom suđenju 2021. godine potvrđeni, pravosnažnom presudom proglašeni su odgovornima za daleko širi obrazac zločina koje su srpske snage počinile tokom ratova 1990-ih.

Utvrđeno je da su oni bili i deo udruženog zločinačkog poduhvata u kojem je učestvovalo više političko, vojno i policijsko rukovodstvo Srbije, kao i vođe bosanskih Srba i pobunjenih Srba u Hrvatskoj, uz Miloševića, predsednika Republike Srpske Radovana Karadžića, lidera hrvatskih Srba Gorana Hadžića i drugih.

Odstupajući od uobičajenih presuda koje je izrekao Haški tribunal, a koje su bile zasnovane na vojnim naređenjima, dnevnicima ili evidencijama, ili na političkim odlukama i izjavama, veći deo pravosnažne presude Stanišiću i Simatoviću bio je zasnovan na praćenju tragova novca – praćenju ljudi kroz platne spiskove SDB-a, poput onog u kojem je ime Nenada Bujoševića.

Jovana Kolarić iz Inicijative mladih za ljudska prava objašnjava da je Stanišićevo i Simatovićevo delovanje „moralo da bude tajno ili barem što manje vidljivo” zbog njihovog položaja zvaničnika SDB-a Srbije „koja, prema zvaničnom narativu, nije učestvovala u ratu”.

„U slučaju Stanišića i Simatovića nije bilo direktnih naređenja kao što je uobičajeno u suđenima visokorangiranim pripadnicima vojske i policije. Ovde je veza između paravojnih jedinica i organa države Srbije morala biti sakrivena”, ističe Kolarić za BIRN.

„U tom smislu platne liste jesu veoma značajne jer su redak pisani trag koji povezuje ono što se dešavalo na ratištu sa Državnom bezbednošću, odnosno sa organima države Srbije“, dodaje ona.

Arkanovi ljudi na Miloševićevom platnom spisku

Arkan u Sanskom Mostu u septembru 1995. Foto: EPA FOTO/FILES

Krajem septembra 1995. Arkan i njegova Srpska dobrovoljačka garda dolaze u Sanski Most, gde su potom počinili ubistva i sproveli kampanju progona. Ukupno su za dva dana ubili 76 ljudi.

Iako je sudsko veće MMKS-ja u svojoj presudi nakon ponovljenog suđenja Stanišiću i Simatoviću iz 2021. godine navelo da su pripadnici Srpske dobrovoljačke garde bili raspoređeni tokom operacije Sanski Most, ono je navelo da su „dokazi većim delom ograničeni u pogledu pitanja u kojoj su meri pojedinci na platnim spiskovima zapravo učestvovali u tim operacijama, konkretnije, u zločinima za koje se optuženi terete u odnosu na Sanski Most”.

Ali sudije žalbenog veća su bile drugačijeg mišljenja.

Oni su napomenuli da je, osim iskaza na suđenju , i platni spisak koji pokriva period od 1. do 15. septembra 1995. godine dokazao da su oko 180 lica na spisku bili pripadnici Srpske dobrovoljačke garde – među njima i Bujošević i ozloglašeni ubica Milorad Ulemek Legija.

„Žalbeno veće dalje napominje da platni spisak za period od 1. do 15. avgusta 1995. sadrži otprilike 130 pripadnika Srpske dobrovoljačke garde, a spisak koji pokriva period od 16. do 31. avgusta 1995. uključuje oko 220 pripadnika Srpske dobrovoljačke garde“, stoji u konačnoj presudi.

„Platni spisak koji pokriva period od 1. do 15. oktobra 1995. uključuje otprilike 50 pripadnika Srpske dobrovoljačke garde… Spisak za period od 16. do 31. oktobra 1995. godine uključuje referencu koja upućuje na minimum 130 pripadnika Srpske dobrovoljačke garde“, dodaje se u presudi, u kojoj se Bujoševića ponovo spominje kao jedan od plaćenih boraca.

U presudi se takođe navodi da se pored isplata Arkanovcima u vreme ubistava u Sanskom Mostu u septembru 1995. godine, „najmanje od 1. decembra 1994. do 31. decembra 1995. godine, pripadnici Srpske dobrovoljačke garde pojavljuju na nekoliko drugih platnih spiskova identifikovanih od strane Tužilaštva”.

Veće je zaključilo je da ovi dokazi „otklanjaju svaku razumnu sumnju da je, najmanje od decembra 1994. godine i tokom 1995. godine, pogotovo oko vremena ubistava za koje se terete u Sanskom Mostu, Služba državne bezbednosti, preko JATD-a (druga jedinica SDB-a) dnevnica plaćala: pojedincima koji su vodili i/ili dostavljali novac Srpskoj dobrovoljačkoj gardi; i značajnom broju pripadnika Srpske dobrovoljačke garde”.

To je značilo da je država Srbija podržavala paravojne formacije koje su činile zločine, jer „isplate generalno pokazuju sistemsku podršku sposobnosti Srpske dobrovoljačke garde, kao organizacije, da demonstrira organizovano kriminalno ponašanje protiv nesrba u Sanskom Mostu u septembru 1995. godine“.

„Nebitno je da li su oni koji su fizički učestvovali u zločinima u Sanskom Mostu primali takve dnevnice”, dodaje se u presudi.

„Zajednički zločinački cilj uklanjanja nesrba“

Fotografija Momčila Krajišnika, Jovice Stanišića, Radovana Karadžića i Franka Simatovića prikazana u sudnici u aprilu 2021. Foto: MMKS

Presudom iz 2021. godine Stanišić i Simatović proglašeni su krivima za pomaganje pripadnicima Jedinice za specijalne operacije (JSO) SDB-a koji su počinili zločine na području Bosanskog Šamca 1992. godine.

U presudi je zaključeno da su Stanišić i Simatović „doprineli ostvarenju zajedničkog zločinačkog cilja organizovanjem obuke za pripadnike Jedinice (JSO-a) i lokalnih srpskih snaga u centru na Pajzošu i njihovim kasnijim angažovanjem za vreme zauzimanja opštine Bosanski Šamac u aprilu 1992.”.

Presuda doneta u žalbenom postupku u sredu to potvrđuje. U njoj se zaključuje da je „otklonjena svaka razumna sumnja da su, najmanje od vremena kada su Stanišić i Simatović organizovali obuku pripadnika Jedinice i lokalnih srpskih snaga u kampu Pajzoš i njihovim kasnijim raspoređivanjem tokom preuzimanja Bosanskog Šamca 1992. godine, i Stanišić i Simatović delili nameru da se nastavi zajednički zločinački cilj da se izvršenjem zločina progona, ubistva, kao i deportacije i nehumanih dela (prisilnog premeštanja) za koje se terete u optužnici, prisilno i trajno ukloni većina nesrba sa velikih područja Hrvatske i Bosne i Hercegovine i nameru da se počine krivična dela za koja se terete”.

Dalje se zaključuje da je „otklonjena svaka razumna sumnja da su Stanišić i Simatović nastavili deliti tu nameru tokom perioda počinjenja zločina u Sanskom Mostu u septembru 1995. godine”.

U presudi se navodi da su Stanišić i Simatović u vlastitu korist koristili glavne počinioce za izvršenje ubistava, deportacije, nečovečnih dela i progona tokom i nakon zauzimanja Bosanskog Šamca, a Srpsku dobrovoljačku gardu za izvršenje ubistava i progona u Sanskom Mostu.

„Ovi zločini se, dakle, mogu pripisati Stanišiću i Simatoviću“, navodi se u presudi.

Stanišiću i Simatoviću se mogu pripisati i zločini počinjeni u Bijeljini, Zvorniku, Doboju i Trnovu u BiH i na Daljskoj planini u Hrvatskoj, kao i u Sanskom Mostu 1992. godine, preko drugih članova udruženog zločinačkog poduhvata u kojima su učestvovali, odlučile su sudije.

Stanišićev advokat, Vejn Džordaš, rekao je da je Žalbeno veće „suštinski pogrešno shvatilo“ zakon o pomaganju i podržavanju i udruženom zločinačkom poduhvatu, te da je „nepravilno spojilo doprinose drugih srpskih zvaničnika i dodalo ih Stanišićevom doprinosu“.

Ali grupe ratnih žrtava pozdravile su presudu kao pobedu pravde koja je istakla direktnu ulogu srpskih zvaničnika u ratovima u BiH i Hrvatskoj, uprkos tome što srpski zvaničnici godinama to negiraju.

Glavni tužilac Suda UN-a Serž Bramerc rekao je da je važno da je presudom utvrđeno da je udruženi zločinački poduhvat u koji su bili uključeni srpski zvaničnici pokrivao delove BiH i Hrvatske.

„Ovo pokazuje da se nije radilo o građanskom ratu nego međunarodnom sukobu u kojem su veliku ulogu igrali politička rukovodstva susednih zemalja“, naglasio je Bramerc.

Što se tiče specifičnosti većine počinjenih zločina, pravosnažnom presudom samo su potvrđeni detalji iz presude donete 2021. nakon ponovljenog suđenja i iz presude donete na prvobitnom suđenju Stanišića i Simatovića 2013. godine. Ovim presudama utvrđena su imena i položaji nekih od direktnih izvršilaca, od kojih mnogi danas žive u Srbiji ali nisu krivično gonjeni.

Kolarić ističe da Tužilaštvo za ratne zločine (TRZ) Srbije zna ova imenima najmanje od 2013. godine, ali da do danas nije pokrenut gotovo nijedan slučaj.

„Iako znamo da je Tužilaštvo MKSJ podiglo optužnicu protiv Željka Ražnatovića Arkana za zločine počinjene na području Sanskog Mosta, a činjenice o tim događajima su potom i utvrđene upravo u predmetu Stanišić i Simatović gde je moguće videti i ko je od pripadnika SDG bio na tom području, do danas nije pokrenuta istraga”, naglažava Kolarić.

„Svako dalje nepostupanje TRZ-a može da se tumači jedino kao politička odluka da se ne bavi zločinima ovih jedinica čiji pripadnici, izuzev nekolicine pripadnika jedinice Škorpioni, do danas nisu procesuirani“, dodaje ona.