ENG
Moć umjesto morala
Autor/ica 👤Eszter Kovats, Katerina Smejkalova
Izdvajamo
- Ovo se mora brzo okončati inače će se EU stvarno raspasti. Umjesto toga potrebna nam je hrabrost da govorimo o ovim nejednakostima. Da bismo mogli nastupiti protiv nacionalizma i skepse prema Evropi moraju socijaldemokrati na istoku i na zapadu umjesto moraliziranja naći zajednički jezik da opet pokrenu ovu dinamiku moći. Tada se zajednički mogu tražiti opipljiva i također hrabra politička rješenja.
Povezani članci
Foto: AFP
Desničarski populizam u istočnoj Evropi hrani se arogantnošću Zapada i gospodarskim izrabljivanjem
Pišu: Eszter Kovats, Katerina Smejkalova
Preveo i uredio: Ešref Zaimbegović
„Mi se sada moramo boriti za ideje Evrope ili ćemo je pod valovima populizma vidjeti kako propada.“ Otprilike ovako glasio je dnevni trend pred evropske izbore u maju. I 30 poznatih intelektualaca objavilo je apel u kome su pozvali na “borbu za Evropu” i “protiv populista”. Među potpisnicima su bili Milan Kundera, Adam Michnik, Ágnes Heller ili Salman Rushdie. Oni su htjeli prije evropskih izbora dati jasan znak i podsjetiti upozoravajući na tamna vremena Evrope. Centralna je bila sveprisutna dihotomija „Evropa versus populisti“. Ali ponavljati apstraktnih evropskih vrijednosti i dolaziti sa argumentima tipa holokaust djeluje obzirom na svakodnevne brige i borbe mnogih ljudi strano i začuđujuće. Poslednje godine su pokazale da u slučaju sumnje rovovi tako postaju samo dublji.
Knjiga Petre Köpping „Integrišimo se ipak prvo mi!“ može ukazati na to zašto držanje pisaca i slogani liberala „Neprijatelji Evrope versus prijatelji Evrope“, „Progresivni versus populisti“ više štete nego što pomažu i gdje se mogu naći stvarni uzroci, ukoliko nas interesuje ono što podstiče rastući populizam.
Petra Köpping pokušava da objasni uspon AfD u Istočnoj Njemačkoj. Ona tvrdi: Postojanje Pegida marševa i u poređenju sa Zapadnom Njemačkom znatno veća popularnost AfD na istoku može se dobrim dijelom povezati sa nepravdama iz vremena promjena. To se međutim još uvijek tabuizira.
Desničari nude „kulturalnu pseudo revalorizaciju“, moralni osjećaj nadmoćnosti nad Zapadom i svim šta važi kao „uvoz sa zapada“, uključujući EU.
Politika Treuhanda koja je kroz privatizaciju najvećeg broja državnih preduzeća i nekretnina na zapadne Nijemce značila enormni transfer imovine sa istoka na zapad; uvođenje militantnog neoliberalnog kapitalizma koji je u isto vrijeme bio politički nezamisliv u Zapadnoj Njemačkoj; izmjena kompletnog životnog okruženja od danas na sutra, devalvacija cijelih biografija i identiteta kroz propast sistema; često tretiranje „Osija“ kao nezrelih i zaostalih – sve je to ostavilo tragove. I to utoliko više kao da se time radikalno prigušio optimizam, nadanja i polet miroljubive revolucije iz 1989.
Ako se to pobija ili ne uzima ozbiljno samo se dolijeva ulje na vatru. To desničari znaju iskoristiti. Oni nude „kulturalnu pseudo revalorizaciju“, moralni osjećaj nadmoćnosti nad zapadom i svim što važi kao „uvoz sa zapada“, uključujući EU. Iz toga ne stvara samo AfD politički kapital: U Mađarskoj je već devet godina na vlasti vladajuća koalicija koja svoju društvenu podršku većim dijelom izvlači baš iz toga, u Češkoj je skepsa prema EU najizraženija, u Slovačkoj liberalna predsjednica izabrana malom većinom stoji nasuprot naglo jačajućoj ekstremnoj desnici.
Jer to što se dogodilo u okvirima Njemačke važi isto tako za istočnosrednju Evropu u odnosu na Evropsku uniju. Sami su htjeli postati opet „dio Evrope“ međutim mogli su se Zapadu priključiti samo po pravilima koje je postavio Zapad. Demokratija je došla u paketu sa nesigurnošću na poslu. Opis puta na gore išao je zajedno sa arogancijom – kao da su Istočnoevropljani dotada bili zaostali. Ovaj stav prihvatili su i istočnoevropski liberali, dobrostojeća i obrazovana elita i tako se odvojili od shvatanja i iskustva vlastitih širokih slojeva stanovništva.
Kao orijentir važio je uvijek Zapad. Trebalo ga je dostići. Ekonomski troškovi transformacije i integracije u slobodna tržišta kao neophodno zlo ovog civilizacijskog zadatka su podcjenjivani.
Kao orijentir za istočnosrednju Evropu važio je uvijek Zapad. Trebalo ga je dostići. Ekonomski troškovi transformacije i integracije u slobodna tržišta kao neophodno zlo ovog civilizacijskog zadatka su podcjenjivani. Alexander Kiossev opisuje to kao „samokolonizaciju“: ni u kom slučaju kao izraz nedostatka respekta prema zemljama koje su stvarno bile kolonijalizirane nego da bi se opisalo šta se desilo na istočnoj periferiji Evrope, koja nikada nije bila kolonijalizirana ali uprkos tome istorijski pati na osjećajima podređenosti. Jedan drugi bugarski politolog, Ivan Krastev – koga Köppingova češće citira – identificira upravo to kao centralni uzrok popularnosti desničara u regionu: U jednom članku sa Stephenom Holmesom Krastev opisuje „političku psihologiju“ aktuelnog razvoja: dosta oponašanja, mi ne želimo više da nas Zapad ocjenjuje, mi idemo našim vlastitim, ponosnim putem, koji se ciljano odvaja od zapadnih očekivanja i time provocira.
Cilj knjige Köppingove nije kompletna negacija istorije uspjeha u vremenu nakon promjena. Ona puno više želi da stvori realističniju sliku. A upravo je dio te realističnije slike to da je Zapad profitirao od načina ponovnog ujedinjenja. Pitanje profitera je u istočnosrednjoj Evropi u međuvremenu slično postavljeno kao u Istočnoj Njemačkoj: u političkoj zapadnoj Evropi često preteže osjećaj da se Istok dovoljno dugo hranio a sada se pokazuje „nezahvalnim“. Pritom profiti koje zapadna privreda izvlači iz regiona sa niskim platama i niskim porezima čak i višestruko prevazilaze isplaćene strukturne pomoći iz poreskih sredstava, kako to naprimjer impresivno pokazuje Thomas Piketty. Ova asimetrija je u istočnoj srednjoj Evropi vrlo dobro shvaćena.
Inostrani kapital se u istočnosrednju Evropu doduše investira ali se dobici većim dijelom opet povlače. Cijene nekretnina rastu u zapadne visine. Cijene roba i usluga su na mnogim mjestima skoro dostigle zapadnoevropski nivo, jer se vrlo malo vlastitih proizvoda moglo dokazati u konkureciji sa velikim gigantima – slobodan protok roba, usluga i kapitala na unutrašnjem evropskom tržištu dakle funkcioniše očigledno izvrsno. U teoriji prihvaćeno izravnavajuće dejstvo slobodnog protoka radne snage na plate i cijene je dosada u velikoj mjeri izostalo – ono je bilo od početka iluzija jer ljudi nisu tako pokretljivi kao roba. I gdje je toga ipak bilo shvatalo se kao damping i vodilo porastu nacionalizma i anti- istočnosrednjoevropske zavisti (primjer Velike Britanije).
Vjera u napredak pokazala se kao iluzija kada je postalo jasno da nema napretka ako napredni u prvoj liniji profitiraju od nejednakosti.
Uobičajeni makroindikatori kao privredni rast ili niske relativne kvote siromaštva, koji na prvi pogled za mnoge zemlje u regionu izgledaju dobro, jedva da nešto kažu o kvalitetu života ljudi. Češka i mađarska minimalna plata iznosi računajući i kupovnu snagu samo polovinu njemačke, argument „niske plate ali zato i cijene“ dakle ne važi. Život širokih slojeva stanovništva u istočnosrednjoj Evropi se doduše od 1989. poboljšao međutim ipak ostaje neizvjestan. Odgovarajuće tomu je kod mnogih i razočarenje.
Postalo je jasno: Zapadna Evropa kao uniformni model koji se može reprodukovati u različitim geopolitičkim odnosima, kao takav ne postoji. Vjera u napredak pokazala se kao iluzija kada je postalo jasno da nema napretka kada napredni u prvoj liniji profitiraju od nejednakosti. Bila je, jeste i ostaje periferija, ne može Zapad stvarno materijalno dostići i on je neće tretirati kao sebi ravnu. Ostaje se „građanin druge klase“ kao što je Köppingova utvrdila i za Istočnu Njemačku. I razočarenje u nadanja i nejednakost su idealno plodno tlo za porast populizma, nacionalizma i autoritarnih ideja.
Dalji primjer postojeće nejednakosti je kriza u području njegovateljstva. Zemlje istočne Evrope važe kao zaostale jer je zaposlenost žena znatno niža nego na Zapadu. Ipak bolje kvote zaposlenosti žena na Zapadu manje zavise od stepena emancipacije ili većem učešću muškaraca u njezi ili izgrađenoj socijalnoj infrastrukturi. Za to je više kriva nejednakost žena na Zapadu i Istoku. Ko ima sredstva da bi mogao njegu djece, invalida i starih ljudi prenijeti na nekoga drugoga može se sam zaposliti. U međuvremenu masovno odlaze žene sa istočne periferije na zapad – iz Rumunije u Italiju, iz Mađarske i Slovačke u Austriju, Njemačku i Veliku Britaniju.
U dirljivim apelima EU se predstavlja kao moralni i vrijednosni projekat. Međutim njena ekonomska dimenzija i strukture moći ne opravdavaju te vrijednosti i moral.
Veliki doprinos Köppingove sastoji se u tome da jasno opiše kako su ljudi doživjeli vrijeme transformacije i na koji način to i danas još djeluje. Međutim psihologija ima svoje granice. Empatija ne može zamijeniti strukturalnu analizu i obrada i pomirenje sami ne mogu riješiti stalno prisutne nejednakosti. Pritom je jasno: Desničari ne nude nikakvo rješenje za nejednakost. Oni se više oslanjaju na nacionalni ponos nego na to da uklone nejednakosti u okviru Evrope. Naprotiv: Viktor Orban, koji stalno vodi oslobodilačku borbu protiv nekakvih neprijatelja suvereniteta Mađarske, provodi „podijeljeni suverenitet“ sa firmama Audi i Mercedes.
Umjesto diskusuje o moralu i apstraktnim vrijednostima mi trebamo u borbi protiv populista prije svega diskusiju o moći – moć privrede nad poltikom, Zapada nad Istokom, centara nad periferijom. Konačno i u okviru istočnosrednjeevropskih država odvija se ovaj konflikt. Postoje dobrostojeći, liberalni centri koji su se pripojili Zapadu i osjećaju se ravnopravnim. I tamo se onda o odvojenim periferijama govori sa podcjenivanjem pošto tamo „evropske vrijednosti“, civilizovano postavljanje i otvorenost prema svijetu još nisu potpuno prihvaćene.
Dihotomija „Prijatelji Evrope – Neprijatelji Evrope“ je lažna i kontraproduktivna. Linija konflikta puno više leži između dobitnika i gubitnika u evrozoni i unutrašnjem tržištu, materijalno florirajućih centara i materijalno kao i simbolično odvojenih periferija na svim nivoima. To izaziva nacionalizam i dezintegraciona nastojanja na koja se na fatalan način reaguje sa čistom moralnom borbom. U dirljivim apelima EU se predstavlaja kao moralni i vrijednosni projekat koga vrijedi spasiti a odbijanje toga se hrani time da njegova ekonomska dimenzija i strukture moći ne opravdavju ove vrijednosti i moral.
Ovo se mora brzo okončati inače će se EU stvarno raspasti. Umjesto toga potrebna nam je hrabrost da govorimo o ovim nejednakostima. Da bismo mogli nastupiti protiv nacionalizma i skepse prema Evropi moraju socijaldemokrati na istoku i na zapadu umjesto moraliziranja naći zajednički jezik da opet pokrenu ovu dinamiku moći. Tada se zajednički mogu tražiti opipljiva i također hrabra politička rješenja.
Autor/ica 👤Eszter Kovats, Katerina Smejkalova
