Ljepota – način postojanja istine

Autor/ica 9.9.2011. u 13:15

Povezani članci

Iz estetičkih shvatanja Martina Hajdegera teško da se mogu naći jasna i precizna pravila za tumačenje djela umjetnosti. On sam polazi od književnih djela koja je odabrao po vlastitom mjerilu. Ta djela koristi da bi nam kazivao ne prvenstveno o umjetničkim rezultatima, koliko o posebnoj svijesti pojave umjetnosti kod samih stvaralaca umjetnosti.[1] Hajdeger insistira na heterenomnosti umjetnosti i stavlja u prvi plan ono što nije umjetnost. Njegovo interesovanje za probleme umjetnosti i estetike javlja se u vrijeme njegovo drugog stvaralačkog perioda. On umjetnosti namjenjuje istaknutu funkciju, onako kako su joj to davali filozofi romantičari.

Hajdegerovo shvatanje umjetnosti prije svega je usmjereno na rješenje koje pripada oblasti ontologije. Njegovi filozofski spisi koji se bave umjetnošću mogu se podijeliti u tri grupe. U prvu grupu spadaju nadahnuta tumačenja pjesnika Helderlina, u drugu grupu ogled iz tri dijela Der Ursprung des Kunstwerkes, koji sadrži predavanja dovršena mnogo kasnije i koja su objavljena u knjizi Holzwege, i treća grupa u koju spadaju spisi poslije 1950. godine koji su objavljeni pod naslovom Vorträge und Aufsätze.

Hajdeger u filozofskom proučavanju umjetnosti odbacuje termin estetika, jer termin estetika za njega predstavlja pogrešan stav modernih ljudi koji smatraju umjetnost kao subjektivnu pojavu, ali i instrumentalnu aktivnost, kao i projektovanje, glorifikovanje individualne inicijative. Odbacivanje estetičkog stajališta poklapa se sa odbacivanjem humanističkog mentaliteta, a to Hajdeger imenuje kao doba dekadencije. On smatra da se zabluda humanizma javila u antici počevši od Anaksimandera, kao i kod Platona, da bi se kasnije još više produbila. Takođe, njegovo odbacivanje estetičkog stajališta se poklapa sa potvrđivanjem određenog odnosa između jezika i suda. Kod Hajdegera odbacivanje posmatranja istinitog kao suđenja odgovara posmatranju lijepog kao proporcije ili konvencije, ili pravilnosti ili vjerovatnosti. Odbacivanje intelektualistički istinitog jeste odbacivanje intelektualistički lijepog. Hajdeger smatra da je ljepota način postojanja istine, jer istina u sebi obuhvata ljepotu. Istina nije sud, odgovaranje, niti je ona instrumentalistička lingvistička operacija, nego je istina samootkrivanje bića, dopuštanje postojanja, samo prihvatanje, probojnost čovjeka u otkrivanju bića.

Na pojam bića, kod Hajdegera, uvijek upućuje istinito i lijepo, misao i umjetnost. Onog trenutka kada se pojam bića raz – jasni, raz – jasniće se i pojmovi istinito, i lijepo, i misao, i umjetnost. Pojam bića jeste fundament Hajdegerove misli. U njegovom djelu Bitak i vrijeme bivstvujuće jeste čovjek, jedino egzistirajuće biće. Sama poezija jeste, po njegovom mišljenju, jedan od aspekata misli, a ljepota jeste jedan od aspekata istine. On smatra da je tumačenje Helderlina pravi način filozofskog mišljenja.

Istina jeste neskrivanje, način izlaženja iz skrivenosti

Istina je, smatra Hajdeger, neskrivanje, način izlaženja iz skrivenosti, a to je bivstvujuće koje se otkriva kao ovakvo ili onakvo bivajuće. Ono što je skriveno, ono što izmiče otkrivanju posebnih bića, a u čemu se sastoji i sama istina, jeste bivajuće u cjelini. To je skrivanje bivajućeg, koje je skriveno u svemu. Kao takvo ono jeste tajna, ne-istina, koja prethodi svakom otkrivanju ovakvog ili onakvog bivajućeg. Iz razloga što je cijelo skriveno ono jeste uslov otkrivanja dijelova. Hajdeger smatra da se biće skriva dok se otkriva u bivstvujućem. Samo bivajuće jeste uvijek unutar-svjetsko, ono je i mnoštveno i pojedinačno. Biće se otkriva kao tajna.

Zabluda metafizike se sastoji u lutanju između svega što postoji zaboravljajući tajnu, a zaboravljanje te tajne jeste zaboravljanje bića. Prema tome, biće i tajna, biće i ne biće se poklapaju. Hajdeger je mišljenja da je to određivanje bića ili određivanje tajne kao cijelog totalno bivstvujućeg koje je protivrječno. On kasnije kaže da metafizika obuhvata bivstvujuće u njegovoj cjelosti i da metafizika govori o biću. Pojam skrivenosti bivajućeg u svemu uzet je kao da prethodi svakom otkrivanju, tj. uzet je kao ne-istina svojstvena istini i koja je uslovljava. Razotkrivanje bivajućeg kao takvog je u isto vrijeme skrivanje bivajućeg u svemu. U tom preklapanju razotkrivanja i skrivanja leži korijen zablude. Samo to skrivanje bivajućeg u svojoj totalnosti Hajdeger imenuje „tajnom“, tj. suprotnost istini, ali i kao njeno uslovljavanje. On je i sam određuje kao njenu ne-suštinu. Samo to cijelo koje se pokazuje kao tajna, kao nebiće, jednako je biću. I samo je ono to koje svakom bivajućem daje garanciju bića. To je, za Hajdegera, predlogična suština istine ili pred-suštinska suština istine.

Njegova igra terminima pred-suština, ne-suština istine, ne-istina jeste od osnovnog značaja jer se ta totalnost daje u svakodnevnom životu samo kao ono što nije lako predvidjeti, niti shvatiti, kao ono što ostaje neodređeno i neodredljivo. Ono se shvata kao nastrojenost, raspoloženje. Otkriva se čovjeku u rijetkim momentima u kojima se čovjek osjeća slobodnim, kada ga istina oslobodi. Prema tome, sloboda i istina, tajna i razotkrivanje bića znače isto. Samo bitno razotkrivanje bivajućeg u svojoj totalnosti značilo bi njegovu logičku suštinu, a to se dešava i u ontologiji i u metafizici. To opet znači proširivati na biće, na stanje same forme lutanja, a u tome i jeste nedostatak koji on otkriva u metafizici i to od momenta kada se sa Aristotelom postavila kao ontologija i kao teleologija. Hajdeger smatra da se taj nedostatak ne može otkloniti. On se samo može nadoknaditi i ispraviti. Filozofija jeste ta ispravka, smatra Hajdeger.

Biće jeste struktura zbivanja, ukoliko su ona priroda i istorija, i ta struktura, taj nužni poredak naziva se udesom. Biće je nebivajuće bivajućeg. Biće je samo struktura pojavljivanja bivajućeg bića. Ono (biće) se pojavljuje kao osvijetljivanje bivajućeg samo ukoliko se biće otkriva u zavisnosti od ne-bića tajne.

Biće je udes po kome nastaje bivajuće

U 19. vijeku pjesnik Rembo govori o nepoznatom. Biće je samo udes po kome nastaje bivajuće, a to znači da se pojam bića poklapa sa pojmom istine kao otkrivanja, ne-tajne. Otkrivanje bića može otkriti samo ono što je objekt, što je dato. Prema tome, ne može biti dogmatske istine koja nije kritička ne-istina. Hajdeger nastoji da nam omogući da shvatimo svoje lutanje među bićima, ali bez zaboravljanja tog lutanja. On smatra da uvijek moramo preći svoje ontičko iskustvo kritičkim saznanjem njegovog ontološkog smisla, tj. da je ono zaborav bića ili dogmatsko iskustvo koje nužno zanemaruje sam svoj karaker otkrivanja. Ako prihvatimo da biće nije ništa drugo nego istina kao proces otkrivanja, iz tog se jasno može uočiti hegelovsko i fenomenološko određenje lijepog kao čulnog javljanja ideje, koje može dobiti novi aspekt. Lijepo je shvaćeno kao način postojanja istine, kao prisustvo bića. Ovo je Hajdegerovo neoplatoničarsko originalno ponavljanje, a ne prosto reprodukovanje neoplatoničarskog i skolastičkog pojma claritas. On ne smatra da blista forma u materiji, niti značenje u znaku, niti red u mnoštvu, već samo prisustvo bića koje osvijetljava bivajuće, već pozitivno-negativno. Prema tome, biće jeste nužan način, otkrivanje, odnos tajne-netajne, koje upravlja načinom nastajanja bivajućeg.

Za Hajdegera osvijetljivanje bivajućeg od strane bića nije ništa drugo nego smisao koji svijest stvara o onom što jeste skriveno, prisustvo tajne, religijski smisao konačnog. Claritas jeste utisak koji daju stvari kada se razotkrivaju, tj. njihovo otkrivanje. Biće osvjetljava biće, i to prisustvo bića jeste njihova ljepota i istina. Lijepo jeste otkrivanje, neskrivanje i skrivanje.

Umjetnost jeste diktat bića

Martin Hajdeger smatra da je umjetnost izgubila povijesnu snagu. On se slaže s Hegelovim stavom da umjetnost više ne može zadovoljiti najviše potrebe duha, i da umjetnost ostaje za nas nešto što pripada prošlosti. Lijepo shvaćeno kao otkrivanje, neskrivanje, kao biće bivajućeg, istina, otkrivanje tog zbivanja jeste ono što se imenuje djelom umjetnosti. Djelo umjetnosti jeste ono što se dešava, ono jeste skrivanje, ono jeste istorijsko bivanje. U umjetnosti jasno nailazimo na ono što čini proces ili ono što čini suštinu. Jedino se u tom smislu može reći da je umjetnost akcija, da je umjetnost tehnika. Samo u tom smislu Hajdeger opravdava karakter ispunjavanja i stvaranja koje se obično pripisuje umjetnosti.

Umjetnost je poezija, smatra Hajdeger, ona je diktat istine bića, otkrivanje bivajućeg koje nam se nameće kao takvo, tj. suptonost slobodne stvaralačke aktivnosti, imaginativne inicijative, subjektivnosti, sve u načelu razmišljanja modernog čovjeka o umjetnosti. Za njega sve umjetnosti su poezija, čak i ako svaka ima svoj jezik i svoje djelo koje se konkretizuje u jeziku riječi koje ima posebno mjesto u cjelini umjetnosti. On shvata poeziju kao oblik misaonog govora, koji jeste sličan ili jednak samoj filozofiji.

Likovne umjetnosti i muzika zaostaju u mnogo čemu za poezijom. Stihovi pjesama Helderlina i Rilkea su za Hajdegera filozofikacija nemetafizičkog mišljenja. Umjetnost jeste izazivanje istine, ali i otkrivanje istine. Umjetnost jeste aletheia, a aletheia je sama suština misli, tj. ono što pravu misao razlikuje od metafizičke misli. Poezija i misao se poklapaju, ali to ne znači da i pored sličnosti među njima ne postoje i razlike.

Pjesnik imenuje ono što je sveto

U svome djelu Šta je metafizika? Hajdeger iznosi mišljenje da pjesnik imenuje ono što jeste sveto, a da mislilac kazuje biće. Mislilac i pjesnik i pored toga što stanuju blizu jedan pored drugog, oni su ipak na različitim brdima. Mislilac kazuje biće, i on je taj koji nas čini svjesnim postojanja stvari, odnosno njihove tajne. Pjesnik je taj koji imenuje. Pjesnik stvara simbole tih elementarnih otkrivanja, koje Hajdeger imenuje svetim, božanskim.

Zadatak pjesnika jeste da daje imena bogovima i suštinama stvari. Jedino se u tom smislu može reći da poezija osvećuje bogove i slavi stvari. Pjesništvo jedino imenuje biće, ali pokazuje biće, a mišljenje ga kazuje, mišljenje ga analizira. Biće jeste udes otkrivanja istine, ono jeste udes skrivanja-tajne. Poezija daje stvari koje su rezultat tog udesa. Iz tog razloga jezik jeste poetsko, diktat bića, kako ga naziva Hajdeger, to su riječi ispunjene nečim neizraženim. Zadatak mislioca jeste da prodre u to neizraženo, da se pokuša razgovarati sa poezijom kroz njenu misao. Iz tog razloga su mišljenje i poetizovanje nerazdvojivi. Hajdegerova misao jeste stalno tumačenje termina koje upotrebljavaju neki pjesnici, odnosno samih riječi koje čitaoca navode na sanjarenje, a filozofa na razmišljanje. Njegovu pažnju zaokupljaju moderni pjesnici kod kojih se najbolje ispoljava diktat. Za ove pjesnike umjetnost jeste problem jer oni sami stvaraju poeziju sa samim problemima poezije.

Davanje imena bogovima jeste ono osjećanje dostojanstva, trajnosti i predosjećanja koje osvaja svakoga i sve, i koje je i kod primitivnih takođe bilo na isti način i istim intezitetom živo. Za primitivca sve postaje znamenjem bogova, tj. sve ono što vodi do vedrine i svako ono biće koje nameće poštovanje i koje se pozdravlja. Hajdeger se tu najviše poziva na Helderlina koga smatra za pjesnika koji jeste bio potpuno svjestan krize modernog života. Njegova poezija jeste izražaj neutješnosti zbog vremena u kome on živi. Njegova poezija jeste obožavanje svijeta savršenosti koje on u svojim zamišljanjima prenosi u prošlost izvornog helenskog života. U to vrijeme, smatra on, čovjek živi u tami i u siromaštvu. Za svoje vrijeme kaže da je vrijeme u kome čovjek živi u tami i siromaštvu. Helderlin se pita čemu služi poezija danas, kao i za kojim ciljem poezija ide. On pita po čemu poezija jeste opravdana, jer vrijeme u kome obitava nikako ne odgovara poeziji. Ali, čemu i zašto pjesnici u zlim vremenima?

Hajdeger je, pak, mišljenja da vrijeme vrhunca romantičarskog razdoblja jeste vrijeme Helderlinovog života, u kome je poezija cvjetala, ali je diktat umirao. On smatra da je zadatak pjesnika da sačuva smisao tajne. Smisao tajne znači biti blizu izvora. Smisao tajne jeste smisao bića. „Pesnik imenuje ono što je sveto. Ovde mora da ostane nerešeno pitanje kako to da su – mišljenje iz perspektive suštine bivstvovanja – pevanje, zahvaljivanje i mišljenje upućeni jedno na drugo i u isto vreme razdvojeni. Po svemu sudeći, zahvaljivanje i pevanje – svako na svoj način – potiču iz prvobitnog mišljenja, koje im je potrebno, a da ipak sami ne mogu da budu mišljenje.“[2] Zadatak umjetnika jeste da se primakne tajni, da je kroz svoje stihove pokuša osvijetliti. Međutim, postavlja se pitanje da li zaista poezija ima tu moć, ili je to ipak samo još jedan od privida, zamki i zavođenja koje nam pruža umjetnost. Umjetnost, a time i poezija ima mogućnost da zavodi ne samo čula, nego putem osjećanja i sam razum, pa se s pravom moramo zapitati da li je umjetnost „ozbiljno“ mišljenje i da li zaista ima onu moć na koju nas upozorava i sam Hajdeger.

Hajdegerova analiza djela umjetnosti

U analizi fenomena umjetnosti, odnosno djela umjetnosti, Hajdeger polazi od ustanovljenja dvostrukog plana egzistencije djela. Tu se ne radi o raslojavanju, nego je tu riječ o cijepanju koje jeste sukob i kao takvo susret, sjedinjavanje. To jeste susret dvaju činilaca koje imenuje kao Zemlja i svijet.

Djelo umjetnosti jeste prije svega značenje. Ono jeste ono što vrijedi za zajednicu, ali i za individuu. Ono otkriva svijet i sačinjava ga. Svijet je cjelina njegovih vrijednosti. Hajdeger smatra da npr. hram jeste na mnoštvo načina vezan za događanja u životu naroda koji ga je stvorio. U djelo umjetnosti spada i materija tog hrama, a u toj materiji se ispoljava Zemlja. Djelo umjetnosti jeste mjesto borbe između činioca Zemlje i činioca svijeta, odnosno tamnog i svijetlog. Čulni elementi, materija ili priroda sa svojim odlikama čine suštastvo umjetnosti, a javljaju se u djelu. To je, po mišljenju Hajdegera, Zemlja. Stavljajući Zemlju u prvi plan, ili prirodu, umjetnost otvara polje za postavljanje i ostavljanje mjesta svijetu značenja. Djelo umjetnosti je to koje drži otvorenim otvorenost svijeta.

Otkrivanje istine u umjetnosti

Otkrivanje istine u umjetnosti ima karakter prekida. To otkrivanje narušava uobičajeni tok utilitarnog života. Ono uvodi neobično i izuzetno, ali izaziva čuđenje. Umjetnost jeste potres od naglog otkrivanja bića. Ona uvijek crpi nešto apsolutno novo i to novo potpuno iznosi na svjetlo. Otkrivanje jeste istorijsko zbivanje jer je umjetnost postojanje, i ne samo postojanje, nego je umjetnost i način na koji se istina pretvara u samu istoriju, ali onu istoriju koja je shvaćena kao početak, kao konstitutuvni događaj epohe.

Umjetnost jeste u svojoj suštini izvor. Ona jeste karakterističan način na koji se postavlja istina, tj. način na koji istina dobija egzistenciju i na taj način postaje istorijska. Iz tog razloga umjetnost se i smatra početkom, osnovom istorije, ali samo ukoliko otkriva novi istorijski period. Poezija jedina stvara novi istorijski period. Međutim, pjesnik nije taj koji preuzima inicijativu od istorije. Pjesnik je saradnik, samo mislilac tog zbivanja, ali i toga preobražavanja istine u istoriji. Hajdeger smatra da pjesnik jeste sluga bivajućeg. On postavlja tezu da je poezija „prvobitni jezik nekog naroda“. Jezik nastaje kao poezija koja imenuje stvari ali i otkriva svijet. To nije prosto subjektivno izražavanje, niti individualna imaginacija, nego je to „poetska mudrost“, „fantastično univerzalno“.

Poezija izražava za svaki narod izviranja njegovog svijeta. Ona mu omogućava saznanje sebe, odnosno saznanje o pripadnosti univerzalnoj istoriji. Hajdeger kaže da njegova istorizacija poezije nikako ne treba da bude forma istoricizma, jer on u istoriji traži njeno kritičko proziranje. On smatra da je jezik kuća bitka, a da čovjek stanuje u toj kući. „Mišljenje bivstvovanja čuva reč i ispunjava u takvom čuđenju svoje određenje (…) iz dugo čuvene onemelosti i iz brižljivog objašnjavanja u-njoj-rasvetljene oblasti dolazi kazivanje mislioca. Istog je porekla i pesnikovo imenovanje.“[3] Pjesnici kroz jezik stvaraju trajna pravila. Oni traže nove paradigme koje otkrivaju nove poglede na svijet i koje otvaraju nove epohe istorije. U vremenima krize funkcija pjesnika jeste da nas čini svjesnim zbivanja našeg bića. Ta funkcija je utoliko dragocjenija i značajnija ako polazimo od činjenice da najgora bijeda jeste zaborav zaborava.

Umjetnost prestaje da bude misao

Zasluga Hajdegera jeste prije svega u njegovom reagovanju protiv isključivo estetskog i formalnog položaja u umjetnosti u vrijeme kada je umjetnost objašnjavana kao čisto tehnički proizvod, kao i u njegovom određenju zadataka pjesnika po kome oni trebaju da daju imena bogovima i suštinama stvari. On smatra da je autentična poezija samo prostodušna mitološka poezija helena, pjesnika Sofokla, Homera i drugih, ili „poezija poezije“ koju on nalazi u poeziji Helderlin ili Rilkea. Čini se da je čitava istorija poezije u stvari smjenjivanje, ali i miješanje mitova i obmana pomoću mitova. Starogrčki pjesnik Homer prihvata mit i tu ne staje nego ga usavršava. Ali to čine i drugi helenski pjesnici poput Eshila, Sofokla, Pindara. „Mnogo, naravno, znamo o odnosu između filozofije i poezije. Međutim, ništa ne znamo o dijalogu između pesnika i mislilaca, koji stanuju blizu jedan drugom na najudaljenijim planinama.“[4]

Hajdeger smatra da ono što umire u umjetnosti jeste moć da bude misao. On ne svodi umjetnost na tehniku, niti na formativnu strukturu. Umjetnost pruža otkrića, a ta otkrića su događaji koji otkrivaju svijetove. Umjetnost utvrđuje i zasniva „ono što traje“. Umjetničko sazanje nosi u sebi smisao onoga što nije rečeno i što ostaje da se kazuje i razotkriva. To neizraženo upotpunjava iskustvo i ono svodi bivajuće na biće. Hajdeger smatra da sa toga mjesta potiče i konkretan karakter umjetničkog saznanaja. „Poslednje delo poslednjeg pesnika u prvobitnom helenstvu, Sofoklov Edip na Kolonu, završava se rečima koje se – na nama neshvatljiv način – vraćaju skrivenoj istoriji tog naroda i čuvaju njegov ulazak u nepoznatu istinu bivanja:

Ali prestanite sada, i nikad više

Ne započinjite tužbalicu;

Jer, ono što se dogodilo drži kod sebe svuda sačuvanu odluku o dovršenju.“[5]

Umjetnost jeste uvijek „javljanje istine“. Hajdeger nam postavlja zadatak da uvijek moramo ostati kod djela umjetnosti sve dok ono ne progovori iz sebe svojstvene istine.

Literatura:

Hajdeger, M., Putni znakovi, Plato, Beograd, 2003.

Hajdeger, M., Bitak i vrijeme, Naprijed, Zagreb, 1985.

Hajdeger, M., Mišljenje i pevanje, Nolit, Beograd, 1982.

Heidegger, M., The Question Conceruing Technology and Other Essay, Harper&Row, New York, 1977.

Hajdeger, M., Izvor umetničkog dela, Slovo, Vrbas, 1996.

Hajdeger, M., O stvari mišljenja, Plato, Beograd, 1998.

Hajdeger, M., Šumski putevi, Plato, Beograd, 2000.

Pomoćna litertura:

Damnjanović, M., Strujanja u savremenoj estetici, Nolit, Beograd, 1984.

Đukić, B., Estetičke teme, IP“Oktoih“ – KIZ“Kultura“, Beograd, 1999.

Foht, I., Tajna umjetnosti, Školska knjiga, Zagreb, 1976.